متعددِ منقول در جوامع حدیثی اهل سنت از پیامبر صلی الله علیه و اله نقل شده است.^۱ در روایتی که مسلم و ابن‌ماجه نقل کرده اند پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: «فلا تقل لو انی فعلت کذا و کذا و لکن قل قدّر اللّه و ماشاء فعل».^۲

به اجماع ائمه سلف، ایمان به قضا و قدر - خیر و شر آن - واجب است، هیچ خیر و شری جاری نمی‌شود مگر به مشیت خدا و چیزی وجود نمی‌یابد مگر به اراده الهی.^۳ بخاری از طاووس یمانی نقل کرده که جماعتی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله را دیدم که معتقد بودند همه چیز بر پایه تقدیر است.^۴ این باور بین صحابه و تابعان در حوادث مختلف نمود داشته است.

ابوبکر زنای فردی را به تقدیر الهی منسوب کرد؛^۵ عمر فرار مسلمانان از جنگ را به تقدیر الهی مربوط می‌دانست؛^۶ معاویه همه چیز را به خواست و اراده الهی دانسته، از خود سلب مسئولیت می‌نمود.^۷ وی خلافت یزید را نیز تقدیر الهی ‌دانست.^۸ عبداللّه بن عمر بر همین اساس از منکران قدر اظهار برائت نمود.^۹ و ابن‌عباس تکذیب قَدَر را نقض توحید معرفی می‌کرد.^۱۰

در روایاتی که ذیل عنوان «قدر» نقل می‌شود، حوزه فعالیت انسان نیز در محدوده تقدیر ترسیم شده است، به تعبیری عمل ما در آن‌چیزی است که قبلاً

مجهول و به معنای قطعی شدن و فراغت از امری به کار رفته است^۱ در برخی از آیات به این مطلب اشاره شده که خداوند برای محقق ساختن امری که باید انجام شود، مقدماتش را فراهم می‌کند^۲.

این آیات نیز که حاکی از حکم قطعی و تخلف‌ناپذیر خداوند در تدبیر عالم است، در کنار بحث از اراده و مشیت و تقدیر، به تقویت فضای فکری جبرانگارانه کمک می‌کند و در کنار زمینه‌های پیشین، می‌تواند فضای فکری را به سوی حاکمیت مطلق و بلامنازع اراده الهی - حتی در حوزه افعال انسانی - سوق ‌دهد.

اگرچه پاره‌ای دیگر از آیات نیز دربردارنده اصطلاحات یادشده نیست، اما با استناد برخی افعال به خداوند - در یک برداشت ظاهری - می‌تواند گواه خوبی برای ‌اندیشه جبرگرایان باشد. نمونه مشهوری از این دست آیات در سوره انفال چنین آمده است: «و شما آنان را نكشتيد، بلكه خدا آنان را كشت و چون [ريگ به سوى آنان] افكندى تو نيفكندى بلكه خدا افكند».^۳

روایات

در سخنان منقول از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نیز تأکید بر تقدیر و نظام مشیت الهی چشم‌گیر است. این مجموعه، برداشت عمومی نسل‌های نخستین اسلامی را به این سو متمایل می‌نمود که اراده انسان در برابر نظام تقدیر و مشیت الهی یارای مقابله ندارد.

نوشته شدن آنچه تا قیامت محقق خواهد شد در أم الکتاب، تعیین آجال و ارزاق و حتی سعادت و شقاوت انسان‌ها پیش از خلق ایشان، اموری است که در روایات