31
آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین

نسبت داده شده که البته در تمامی موارد به صیغه‌های فعلی به کار رفته است. در این مجموعه، دو دسته از آیات با موضوع این نوشتار مرتبط است: دسته اول آیاتی که ‌اراده خداوند را مطلق معرفی کرده، بر این نکته تأکید و تصریح دارد که خداوند هر آنچه اراده کند انجام می‌دهد.

۰.(وَلكِنَّ اللّه يَفْعَلُ ما يُريدُ)۱؛ (إِنَّ اللّه يَحْكُمُ ما يُريدُ)۲؛ (إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُريدُ)۳؛ (إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ)۴؛ (إِنَّ اللّه يَفْعَلُ ما يُريدُ)۵؛(أَنَّ اللّه يَهْدي مَنْ يُريدُ)۶؛(إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ)۷؛ فعَّالٌ لِما يُريدُ)۸

دسته دوم، آیاتی است که از آنچه خدا اراده کرده است یاد می‌کند. در این میان، پاره‌ای از آیات از تعلق ‌اراده خدا به حوزه افعال ارادی انسان سخن می‌گوید و در این کشاکش، ‌اراده خدا حاکم و غالب است. در چندین آیه سخن از هدایت و رستگاری آدمی است؛ نمونه‌ای از این آیات در سوره مائده خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و اله آمده است: «و هر كه را خدا بخواهد به فتنه درافكند، هرگز در برابر خدا براى او از دست تو چيزى بر نمى‏آيد. اينان‌اند كه خدا نخواسته دل‌هايشان را پاک گرداند. در دنيا براى آنان رسوايى، و در آخرت عذابى بزرگ خواهد بود».۹ در آیه‌ای دیگر ایمان آوردن یا انکار و

1.. سورۀ بقره، آیۀ ۲۵۳.

2.. سورۀ مائده، آیۀ ۱.

3.. سورۀ هود، آیۀ ۱۰۷.

4.. سورۀ نحل، آیۀ ۴۰.

5.. سورۀ حج، آیۀ ۱۴.

6.. سورۀ حج، آیۀ ۱۶.

7.. سورۀ یس، آیۀ ۸۲.

8.. سورۀ بروج، آیۀ ۱۶

9.. (وَ مَنْ يُرِدِ اللّه فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّه شَيْئاً أُولئِكَ الَّذينَ لَمْ يُرِدِ اللّه أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ) (سورۀ مائده، آیۀ ۴۱).


آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
30

ریشه‌های مسئله در سنت و متون اسلامی

ریشه‌های ‌اندیشه جبرگرا در سنت اسلامی

ظواهر پاره‌ای از آموزه‌ها‌ی مطرح در سنت اسلامی، زمینه برداشت جبرگرایانه را داشت. برخی از این آموزه‌ها در قرآن و یا سنت پیامبر صلی الله علیه و اله مورد تأکید قرار گرفته بود و این تأکیدها نیز می‌توانست دلیل برداشت‌های جبرگرایانه باشد.

قرآن کریم

آیات فراوانی در قرآن کریم به فراگیر بودن اراده و مشیت خداوند اشاره دارد. مسئله تقدیر، قضا و امر الهی نیز در ظاهر با ‌اراده خداوند گره خورده و در پاره‌ای برداشت‌ها یکسان انگاشته شده است. این مجموعه از آیات -که به تفصیل بیشتری از آن سخن خواهم گفت - در کنار پیشینه فکری اعراب جاهلی، زمینه جبرگرایی و انگاره ناسازگاری با اراده انسان را پدید آورد. توجه به این نکته ضروری است که در کنار این دسته از آیات قرآن، آیات فراوانی نیز به مسئولیت و تکلیف آدمی و در حقیقت به آزادی اراده در انسان اشاره دارد. اما ‌اندیشه عمومی مسلمین - به دلیل انقیاد و خضوع در برابر قدرت مطلق الهی - آیات مربوط به اختیار انسان را به نفع حاکمیت اراده الهی تفسیر کرده و ‌اراده خداوند را مطلق و نامحدود دانستند.

الف. اراده

اراده از ریشه «رود» و به معنی طلب و اختیار چیزی است۱ و از صفات موجود مختار شمرده می‌شود. مشتقات این ریشه در قرآن بیش از پنجاه بار به خداوند

1.. ابن منظور، لسان العرب، ج۳، ص۱۹۱؛ زبیدی، تاج العروس، ج۴، ص۴۶۶.

  • نام منبع :
    آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
    شمارگان :
    500
تعداد بازدید : 991
صفحه از 230
پرینت  ارسال به