معتزلیان که به تفویض در حوزه فاعلیت انسان باور داشتند و افعال انسان را مخلوق انسان و خارج از نظام فاعلیت و اراده الهی می‌دانستند، هدایت و ضلالت را نتیجه فعل اختیاری انسان دانسته، ظواهر مخالف را تأویل کردند.

در حقیقت باید گفت تبیین مسئله هدایت و اضلال از موضوعات مرتبط با موضوع فاعلیت است که تعیین موقف در مسئله فاعلیت خود به خود نتیجه این مسئله را نیز روشن می‌کند. چنانکه در فاعلیت انسان دو دیدگاه متعارض مطرح شد، در این مسئله نیز دو موقف کاملاً متعارض وجود دارد. جبرگرایان و از جمله عموم اهل‌السنه و اصحاب حدیث معتقدند هدایت و اضلال، فعل خداوند و مخلوق اوست. خداوند هدایت را در قلب کسی‌که اراده هدایتش را دارد خلق می‌کند، چنانکه ضلالت را در قلب کسی که اراده گمراهی‌اش را نموده است می‌آفریند.^۱ گمراهی افراد به اضلال خداوند، یعنی خلق ضلالت در قلب ایشان باز‌ می‌گردد نه به فعل خودشان.

این گروه به ظواهر آیاتی از قرآن استشهاد می‌کنند، مانند:

(وَ لقَد بَعَثنا فِی کُلِّ أمَةٍ رَسولاً أنِ اعبُدُوا اللّه وَ اجتَنبوُا الطّاغُوت، فَمِنهُم مَن هَدَی اللّه وَ مِنهُم مَن حَقَّت عَلیهِ الضَّلالَة)^۲؛ و در حقيقت، در ميان هر امتى فرستاده‏اى برانگيختيم تا بگويد: خدا را بپرستيد و از طاغوت بپرهيزيد پس، از ايشان كسى است كه خدا او را هدايت كرده، و از ايشان كسى است كه گمراهى بر او سزاوار است.

(یُضلّ بِه کَثیراً وَ یَهدی بِه کَثیراً)^۳؛ بسيارى را با آن گمراه، و بسيارى را با آن راهنمايى مى‏كند.

یک از نظریه‌های پیش‌گفته در مسئله فاعلیت، گذشته از تبیین نسبت میان فاعلیت خدا و فاعلیت انسان، پیامد‌ها و آثاری در سایر موضوعات مرتبط کلامی خواهد داشت. این پیامدها می‌تواند بسیار گسترده باشد و باید در یک مطالعه دقیق، نسبت باور به هر یک از این نظریه‌ها با یکایک باورهای کلامی سنجیده و بحث شود.

در اینجا و به مناسبت مقایسه میان این سه دیدگاه، فقط به موضوعاتی اشاره می‌کنیم که ارتباط مستقیم با این نظریه‌ها دارد و اتخاذ موضع در نظریه فاعلیت، به شکل معناداری در این موضوعات تأثیر خواهد داشت. در این بحث پایانی تلاش بر این است که نشان دهیم پاره‌ای از موضوعات و مفاهیم دینی، تنها در قالب نظریه أمر بین أمرین و در دستگاه تبیین شده از سوی متکلمان نخستین امامیه، معنادار و قابل پذیرش خواهد بود؛ اما در دستگاه جبری و یا تفویضی، بی‌معنا و یا غیر قابل پذیرش خواهند بود.

هدایت و ضلالت

هدایت و ضلالت از موضوعاتی است که هم به خداوند نسبت داده شده و هم با فعل انسان در ارتباط است. ظاهر برخی آیات قرآن کریم، فعل هدایت و ضلالت را به خداوند نسبت داده است. چنان‌که در آیاتی دیگر اضلال به شیطان، ائمه کفر و گاه به خود انسان گناهکار نسبت داده می‌شود.

از آنجا که هدایت و ضلالت از افعالی است که می‌تواند به فعل انسان مرتبط باشد، جریان‌های مختلف کلامی، متناسب با دیدگاهی که در موضوع فاعلیت انسان اتخاذ کرده‌اند، به تفسیر و تبیین موضوع هدایت و ضلالت پرداخته‌اند.

جبرگرایان که معتقد بودند هر چیزی در این عالم هستی، مخلوق و مصنوع خداوند است و به اراده و قدرت الهی پدید می‌آید، در این مسئله نیز با انتساب فعل هدایت و اضلال به خداوند، نقش انسان و فعل او را انکار کردند. در مقابل،