135
آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین

تفاوت‌هایی میان دیدگاه مؤمن‌طاق و هشام بن سالم با دیدگاه زراره نقل شده - که در جای خود قابل بررسی است - اما همان‌‌گونه که در ابتدای این گزارش آمده است، همه ایشان استطاعت را به صحت تفسیر کرده، آن را پیش از فعل می‌دانستند.۱ تأکید بر استطاعت پیش از فعل در گزارش‌های روایی منقول از پاره‌ای از این شخصیت‌ها چون هشام بن سالم، ابوبصیر، ابن ابی عمیر و دیگران در جوامع حدیثی آمده است.۲

نظریه هشام بن حکم

هشام بن حکم معتقد بود، استطاعت تمام آن چیزی است که برای تحقق فعل، لازم و ضروری است.۳ البته برای تحقق فعل، تنها صحت و سلامت بدن کافی نیست، چه بسا انسان صحیح و سالم و با قدرت و توانایی کافی و به کارگیری ابزار و وسایل اقدام به انجام فعلی می‌کند، اما فعل واقع نمی‌شود.

وی نقش فاعلیت خداوند در افعال انسان را نیز داخل در حقیقت استطاعت می‌دید و باور داشت استطاعت پنج رکن دارد که در صورت جمع شدن این پنج رکن، فرد مستطیع خواهد بود: ۱ـ تندرستى‌۲- رفع مانع ۳- فراهم بودن وقت و امکانات ۴- ابزار تحقق فعل ۵- سبب وارد از بیرون، که انسان را برای انجام فعل بر‌می‌انگیزد.۴ هشام بن حکم تلاش کرده است برای استطاعت، مفهومی ارائه نماید که سامان‌دهنده پنج رکن پیش‌گفته باشد. البته زمانی این مفهوم محقق است که هر

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۳.

2.. نک: شیخ صدوق، التوحید، باب الاستطاعة.

3.. اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع ، ص۶۱.

4.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۲.


آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
134

تقریر می‌کند، مورد تأیید امام علیه السلام قرار می‌گیرد.۱ با این‌حال می‌توان گفت اشکال قول زراره - که گاه مورد انتقاد امام نیز قرار می‌گرفت - در این بود که صحت و سلامت و سایر اجزای استطاعت - که پیش از فعل موجود است - را به معنای حقیقت و تمام الاستطاعه می‌دانست. این در حالی است ‌که نظریه دیگر که شواهد تأیید در کلمات اهل بیت علیهم السلام دارد، اذن الهی را نیز جزیی از حقیقت استطاعت معرفی می‌کند. زیاد بن ابی حلال محضر امام صادق علیه السلام عرض کرد:

۰.زراره از شما نقل کرده است که در تفسیر آیه (و لله علی الناس حجّ البیت من استطاع إلیه سبیلا) فرموده‌اید هر کس زاد و راحله داشته باشد مستطیع است؛ امام علیه السلام فرمود: «زراره چنین نپرسید و من هم‌چنین پاسخ ندادم، بلکه پرسید هر کس زاد و راحله داشته باشد مستطیع است؟ من پاسخ دادم حج بر او واجب است؛ پرسید آیا مستطیع است؟ گفتم زمانی‌که اذن بیابد».۲

در مسئله استطاعت، تأکید زراره بر تقدم استطاعت بر تکلیف بود؛ شاید این تأکید برای فرار از جبر بوده است. از نظر وی عدم وجود استطاعت پیش از تکلیف و پیش از فعل، تکلیف به فوق طاقت است که قطعاً باطل بوده و خداوند از چنین فعلی منزّه است. او خود از امام باقر علیه السلام پرسیده بود که: آیا رأی شما چنین است که هر آنچه خدا در کتابش به آن امر یا از آن نهی کرده است، ما را هم به آن مستطیع ساخته است؟ امام فرمودند: آرى.۳

غیر از زراره و هم‌فکران او در خاندان أعین، پاره‌ای دیگر از نظریه‌پردازان امامی مذهبِ کوفه، در این نظریه با زراره اشتراکاتی داشتند. اگر چه در گزارش اشعری

1.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۶.

2.. همان، ص۱۴۷.

3.. «أَ فَرَأَيْتَ‏ مَا افْتَرَضَ‏ اللّه‏ عَلَيْنَا فِي‏ كِتَابِهِ‏ وَ مَا نَهَانَا عَنْهُ جَعَلَنَا مُسْتَطِيعِينَ لِمَا افْتَرَضَ عَلَيْنَا مُسْتَطِيعِينَ لِتَرْكِ مَا نَهَانَا عَنْهُ فَقَالَ نَعَمْ»(شیخ صدوق، التوحید، ص۳۴۷، ح۴).

  • نام منبع :
    آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
    شمارگان :
    500
تعداد بازدید : 1017
صفحه از 230
پرینت  ارسال به