تعبیر «علم فعلی» یاد کرد.^۱ در واقع این علم، علم مخلوقیِ خدا و بیانگر مراحل هفت‌گانه مشیت، اراده، تقدیر و... است که اشیا پیش از ایجاد عینی در این رتبه «وجود علمی» می‌یابند.^۲ از این مرتبه فعل الهی با تعبیر خلق تقدیری هم یاد می‌شود.

پس از این مرحله، خلق تکوینی و تحقق عینی اشیا واقع می‌شود. خلق تکوینی، همان پیدایش اشیا در عالم تکوین و خارج است، اما پیش از پیدایش و تحقق خارجی امور عالَم، می‌توان در رتبه‌ای مقدم به آنها اشاره کرد؛ در این رتبه هنوز تحقق عینی و تکوینی ندارند، اما اصطلاحاً خلق تقدیری شده‌اند، یعنی صورت علمی آن پدید آمده است.

می‌دانیم مسئله مخلوق بودن افعال، در بین اصحاب حدیث، خوارج، جهمیه و حتی برخی از معتزلیان مطرح بوده است و البته ایشان از خلق اعمال، خلق تکوینی و در نتیجه جبر در رفتار و اعمال را نتیجه می‌گرفتند، در کلمات اهل بیت علیهم السلام نیز سخن از خلق اعمال به میان آمده است، اما خلق اعمال به معنای دیگری مطرح شده است که نسبتی با جبرگرایی ندارد.

عبدالسلام بن صالح هروی می‌گوید از امام رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: «افعال بندگان مخلوق است. پرسیدم معنای مخلوق بودن افعال چیست؟ فرمود: یعنی تقدیر شده است».^۳

حمدان بن سلیمان نیز نقل کرده است که در نامه‌ای از امام رضا علیه السلام پرسیدم: آیا افعال بندگان مخلوق است یا غیر مخلوق؟ امام علیه السلام در پاسخ مرقوم فرمود: «افعال

«اذن» نیز به معنای اجازه وقوع و تحقق شیء در خارج، از سوی خداوند است.

بر پایه این توضیحات، هر چیزی پیش از تحقق و تکوین خارجی، مراحلی را پشت سر می‌گذارد که در این مراحل، صورت علمی آن پدید می‌آید. یعنی به آن توجه می‌شود، اندازه و مقدار و جزییات وجودی آن مشخص می‌شود، به بودن آن حکم می‌شود و در نهایت با رسیدن به مرحله امضا محقق خواهد شد. این مراحل نیز همچون مرحله تحقق تکوینی و عینی اشیاء، همگی از افعال الهی است. یعنی فعل و اراده تکوینی خداوند متعال دو مرحله متوالی دارد؛ یک مرحله عالم تقدیر و وجود تقدیری است. در این مرحله فعل و خلق خداوند از سنخ مشیت، اراده، تقدیر، اذن و کتاب است. هر شیء در مرتبه وجود تقدیری، مراتب هفت‌گانه را پشت سر می‌نهد تا از تقدیر به وجود عینی برسد. اما نوع وجودی که در مرحله ایجاد تقدیری شیء وجود دارد، چه نوع وجودی است؟

از پاره‌ای روایات استفاده می‌شود که خداوند با مشیت اشیا، آنها را ایجاد علمی کرده است. برای نمونه در دعایی تعلیمی به رسول اکرم صلی الله علیه و اله در معراج آمده است: «لاشیءَ الاّ ما شاءَ اللّه فی علمِهِ».^۱ بدین معنا که چیزی جز آنچه خداوند در علم خود مشیت فرموده، موجود نمی‌شود و هر آنچه که خلق می‌شود، قبلاً در علم خداوند مورد مشیت قرار گرفته است.

در روایات امامیه، دو مرتبه از علم برای خداوند تصویر شده است.^۲ نخست علمی در مرتبه ذات که معمولاً در بحث‌های کلامی از آن با عنوان علم ذاتی یاد می‌شود و هیچگونه تعیّنی نمی‌پذیرد. نوع دوم، علمی در رتبه مخلوقات است؛ این نوع از علم الهی، علمی در رتبه فعل خدا و طبعاً مخلوق اوست که می‌توان از آن با