متکلمان نخستین - می‌توان تبیینی بر اساس مبانی نظریه به دست آورد.

تبیین اجمالی نظریه « أمر بین أمرین»

نظریه أمر بین أمرین یک نظریه در فاعلیت انسان است که فاعلیت حقیقی انسان را می‌پذیرد و در عین حال که بر قدرت، حریت و فاعلیت حقیقی انسان تأکید دارد، معتقد به سلطنت و حاکمیت ‌اراده خداوند بر نظام تکوین و تشریع است؛ از این رو هم جبر و هم تفویض را انکار و ابطال می‌کند.

پیش‌تر اشاره شد که بر پایه گزارش‌های موجود در منابع روایی، ماهیت این نظریه از آغاز در تعالیم اهل بیت علیهم السلام مطرح بوده است. البته این دیدگاه در دوره‌های بعد با تفصیل و شفافیت بیشتری طرح شده و در نهایت در مقابل نظریه‌های رقیب با صورت‌بندی جدید و با اصطلاح أمر بین أمرین ارائه شده است. در اینجا تلاش می‌شود با بهره‌گیری از گزارش‌های موجود و روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام تصویری گویا و روشن از نظریه «أمر بین أمرین» و مؤلفه‌های این نظریه ارائه شود. البته دریافت دیدگاه واقعی اهل بیت علیهم السلام و دست یافتن به تبیین دقیق و قابل استناد به وحی، نیازمند تلاشی ویژه و بهره‌گیری از شیوه‌های اجتهادی است که این پژوهش در صدد آن نیست. بلکه هدف این است که برای نزدیک شدن به آرا و اندیشه‌های امامیان در سده‌های نخستین، ابتدا مروری اجمالی بر گزارش‌ها و مصادر موجود داشته باشیم تا تصویری اولیه از فضای روایات به دست آوریم و در ادامه برای بازشناخت اختلافات و دیدگاه‌های امامیه نخستین از این تصویر ابتدایی بهره بگیریم.

نفی جبر و نفی تفویض، اصل حاکم در اندیشه اهل بیت علیهم السلام

چنان‌که در مقدمه هم اشاره شد، در تعالیم امامان اهل بیت علیهم السلام هر نظریه‌ای که به

و ‌اراده خداوند پدید می‌آید، نقشی برای انسان در این افعال وجود نخواهد داشت. حتی بعدها که اشعریان در تلاش برای حل مسئله فاعلیت برآمده و نظریه کسب را ارائه کردند، با تفکیک قدرت قدیمه از قدرت حادثه که در انسان پدید می‌آید، به پاسخ‌گویی مسئله پرداختند.

با این توضیح، به نظر می‌رسد دشواری فهم نظریه لا جبر و لا تفویض نیز به دشواری فهم ارتباط میان قدرت و ‌اراده خداوند با قدرت و اراده انسان باز‌ می‌گردد. چگونه ممکن است که انسان بر فعلی قادر باشد و در نتیجه این قدرت، آزادی انتخاب و عمل پیدا کند، اما همچنان خداوند نیز بر همان فعل قدرت داشته باشد؟ از آنجا که چگونگی تملیک قدرت از سوی خداوند به انسان، شناخته شده نیست، در فهم این نسبت دچار حیرت شده و گاه در تبیین آن به خطا رفته‌اند و با قیاس فعل خدا به فعل انسان، نتایج نادرستی گرفته‌اند.

اختلافات درونی امامیه در تبیین مسئله استطاعت نیز به همین امر باز می‌گشت و بیان حل مسئله در روایات نیز با توضیحاتی ‌درباره تملیک قدرت و زمان پدید آمدن استطاعت بر فعل و ارتباط با اراده و مشیت الهی تبیین شده است. در منطق اهل بیت علیهم السلام مبانی نظریه بیان شده و اصول حاکم بر مسئله تشریح شده است. از جمله این اصول، حریّت انسان است که نباید کوچک‌ترین خللی داشته باشد، اختیار و حریت انسان زیربنای تکلیف و نظام تشریع است. چنانکه اصل سلطنت و حاکمیت اراده الهی نیز نباید مخدوش شود که انکار این دو اصل، یکی مستلزم کفر و دیگری همنشین با شرک است. با این‌همه برخی گمان کرده‌اند که نظریه أمر بین أمرین قابل تبیین کلامی نیست و نمی‌توان حقیقت آن را تصور کرد، این نظریه را تنها می‌توان در حد نفی جبر و تفویض فهمید و یا به تعبیری باید آن را سرّی از اسرار آل‌محمد علیهم السلام دانست و تنها بدان اقرار و باور داشت. اما به نظر می‌رسد هم در گزارش‌های روایی و هم در گزارش‌های تاریخی - از دیدگاه