در دوران صحابه وجود دارد،^۱ اما به سختی می‌توان باور به جبر یا تفویض را به مسلمانان دهه‌های نخست هجری نسبت داد. گزارش‌های اندک از تبیین مسئله یا موضع‌گیری‌های خاص از سوی برخی اصحاب - چون امام علی بن ابی‌طالب علیه السلام و یا ابن‌عباس - نیز نمی‌تواند نشان‌دهنده فضای عمومی جامعه اسلامی باشد. به نظر می‌رسد مسئله جبر یا اختیار تا دهه‌های پایانی سده اول، نه تنها مسئله عمومی در جامعه اسلامی نبود، بلکه به عنوان مسئله‌ای کلامی مورد توجه نخبگان و جامعه علمی آن روز هم واقع نمی‌شد.

البته برخی به استناد اینکه روح حاکم بر ‌اندیشه اعراب جاهلی نظریه تقدیر و جبر بوده و این اندیشه در اذهان ایشان ریشه دوانده بود، مسلمانان صدر اسلام را نیز جبرگرا دانسته‌اند.^۲

بنا بر گزارش منابع معتبر اسلامی، قول به قَدَر و به اصطلاح پذیرش اصل تقدیر و قضای الهی از سوی مسلمانان - با وجودِ آیات و روایاتِ فراوان - امری مسلم است. شهرستانی این باور که « أنّ القدر خیره و شره من اللّه» را نزد سلف، اجماعی دانسته است.^۳ نگاهی اجمالی به منابع حدیثی، تعدد و تنوع نقل روایت در موضوع ایمان به قدر این ادعا را تأیید می‌کند؛ اما با این‌همه، قرائت جبرگرایانه از این اصل -که با حریّت و آزادی اراده انسان تعارض دارد - و بحث ‌درباره آن به شیوه کلامی، در دوره‌ای متأخرتر پدیدار شد و شواهدی برای طرح عمومی این قرائت در دهه‌های نخست هجری وجود ندارد. به عقیده برخی باور به جبر و تسلیم محض در برابر اراده و قدر الهی در میان مسلمانان، ابتدا در بصره پدید آمد^۴ و بنا بر نظریه‌ای دیگر

در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز جبر به معنای نسبت دادن افعال - از جمله گناهان به خداوند - به کار رفته و مستلزم ظالم دانستن خدا معرفی شده است.

امام علی علیه السلام در بیانی فرمود: «نگویید خداوند آنان را بر انجام گناهان وادار ساخته است تا بدین‌گونه خدا را ستمگر بدانید».^۱

در روایات فراوانی خداوند رحیم‌تر، کریم‌تر و عادل‌تر از آن معرفی شده که کسی را بر گناه مجبور کند و سپس وی را عذاب نماید.^۲ پس جبر یعنی وادار کردن کسی به کاری بدون آنکه اراده فرد در انتخاب فعل نقش داشته باشد. بنابراین تعریف، جبر هم شامل خلق و ایجاد فعل در افراد می‌شود - به گونه‌ای که قدرت و استطاعت فرد در انجام فعل هیچ تأثیری ندارد - و هم بر مواردی اطلاق می‌شود که امری حاکم بر اراده فرد، سرنوشت و پدید آمدن فعل را رقم می‌زند.

باور به قَدَر شاخصه جبرگرایی

چنانچه پیش‌تر هم اشاره شد، جبر کلامی با موضوع اراده و مشیت حق‌تعالی و به ویژه با مسئله قضا و قدر پیوندی عمیق دارد و قول به قضا و قدر لازم و حتمی، نیز مستلزم جبر و بطلان ثواب و عقاب دانسته شده است.

در ‌اندیشه عرب جاهلی و پیش از اسلام نیز عقیده به قَدَر، گاه با سلب اختیار و رفع مسئولیت از انسان هم‌نشین و همراه می‌شد. طرح مسئله قَدَر در قرآن و تعالیم نبوی و تأکید بر گستردگی و لزوم ایمان به خیر و شر آن، منازعات پراکنده‌ای را در زمان پیامبر صلی الله علیه و اله پدید آورد؛ اما بحث درباره این مسئله مانند سایر مسائل اعتقادی در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و اله متداول و معمول نشد.

اگرچه گزارش‌های نادری از برداشت جبرگرایانه برخی مسلمانان از موضوع قدر