پیگیری است؛ اما این نوع از جبرگرایی نسبتی با ‌اراده خدا ندارد، زیرا در فلسفه نظام علیّت و ضرورتِ علّی، جایگزین نظام فاعلیّت در ادیان توحیدی است؛ از این‌رو در یونان همه پرسش‌ها پیرامون علّیت و ضرورت علّی شکل گرفت. اما در سنت‌های دینی، اراده الهی نقش مهم و محوری دارد. در سنت یهودی - مسیحی، اراده و مشیت الهی و نیز نظام تقدیر مطرح بوده و آیات متعددی از کتاب‌های مقدس این دو دین الهی بر وجود نظام تقدیر و نفوذ و شمولیت اراده الهی حکایت دارد.

عرب جاهلی و مشرکان مکه نیز اگرچه یکتاپرست و پیرو ادیان الهی نبودند، اما به ‌اراده خداوند به عنوان تعیین‌کننده سرنوشت آدمیان باور داشتند.^۱بخاری از قتاده نقل کرده است که می‌گفت: «عرب در جاهلیت و اسلام به تقدیر باور داشت». ^۲ لالکایی نیز به نقل از احمد بن یحیی ثعلب نقل کرده است که «در عرب کسی نبود جز آنکه خیر و شر را مقدر می‌دانست، چه در جاهلیت و چه در اسلام».^۳ حسن بصری می‌گفت: «خداوند محمد صلی الله علیه و اله را به سوی عرب مبعوث کرد در حالی که ایشان جبرگرایان قدری (قدریة مجبرة) بودند».^۴

ستایش و پرستش بت‌ها در ‌اندیشه جاهلی بر این باور استوار بود که این اشیا واسطه بین مردم و خدا و به اصطلاح «شفعاء عند اللّه» و وسیله تقرب به خداوند هستند؛(ما نعبدهم الا لیقربونا الی اللّه زلفی).^۵ ایشان در عین آنکه خالق و مالک حقیقی را خداوند می‌دانستند،^۶ اما معتقد بودند بت‌ها و برخی اشیای مادی به عنوان

فرد، جبر فلسفی ناشی از ضرورت علّی - معلولی حاکم بر هستی و یا جبر کلامی ناشی از پذیرش حاکمیت فعل و اراده الهی. در مقابل، جریان‌های فکری دیگری نیز برای نشان دادن نقش انسان در سرنوشت خویش و با تأکید بر فاعلیت حقیقی انسان، تلاش کرده‌اند نقش عوامل پیرامونی را انکار و یا ناچیز شمارند.

اگر چه جریان‌های فکری جبرگرا و یا تفویض‌گرا می‌توانند برخاسته از مبادی فکری متنوع و متفاوتی باشند، اما به طور کلی این مسئله در سنت‌های دینی، وابسته به علم و اراده الهی است و بر اساس خوانشی که از ارتباط میان اراده انسان با اراده و علم الهی تصویر می‌شود، پدید می‌آیند. در سنت اسلامی نیز جریان‌های مختلف کلامی تلاش کرده‌اند با ارائه تحلیلی از علم و اراده الهی، فاعلیت حق‌تعالی و نسبت آن با فاعلیت انسان را تبیین کنند و در این میان، نظریه‌های مختلف و گاه متعارضی پدید آمده است. اما نخستین و شاید فراگیر‌ترین دیدگاه، ‌اندیشه جبرگرا است که اراده انسان را در تعارض با ‌اراده خداوند و مقهور ‌اراده او می‌پندارد. در این بخش تلاش می‌شود زمینه‌های پیدایش این اندیشه در منابع معرفت کلامی (قرآن و سنت) بازشناسی شده و البته با کاوشی در ریشه‌های تاریخی مسئله در سنت‌های جبرگرایِ پیشین، عوامل درونی و بیرونی پیدایش مسئله «ناسازگاری ‌اراده خدا و اراده انسان» تحلیل شود.

ریشه‌های تاریخی مسئله

انگاره تعارض قدرت و اراده مطلق الهی با آزادی اراده انسان، پیش از ظهور اسلام و پیدایش جریان‌های کلامی جبرگرا، در سنت‌های یهودی ـ مسیحی و حتی در فرهنگ‌های مشرکانه نیز وجود داشته است.

برداشت‌های جبرگرایانه در سنّت‌های دینی، بازبسته دیدگاه ادیان در موضوع شمول اراده الهی است. اگرچه در سنّت فلسفی یونانِ باستان نیز ‌اندیشه جبرگرا قابل