اختیارگرایان، پیش رو می‌گذاشت. البته این آیات - با توجه به زمینه‌های جبرگرایی در دوران جاهلی و روحیه خضوع و انقیاد مؤمنان در برابر خداوند - در این تعارض ظاهری، به نفع حاکمیت اراده الهی تفسیر شدند. در نتیجه نظریه‌های جبرگرا مستند به ظواهر کتاب و سنت مطرح شد. جبرگرایان در برابر این معضل الهیاتی به ویژه با تأکید بر مسئله قضا و قدر و نیز آموزه خلق اعمال عباد - که گاه با عنوان توحید در خالقیت و یا توحید افعالی بیان می‌شد - بر فاعلیت و نقش خداوند در افعال بندگان تأکید و تصریح داشتند و شواهدی که دلالت بر فاعلیت و آزادی اراده انسان داشت را در ساختار جبرگرا تفسیر می‌کردند.

اگرچه در منابع فرقه‌نگاری تنها «جهمیه» با عنوان «جبریه خالصه» و تئوری‌پرداز نظریه «جبر» شناخته می‌شوند، اما باید اصحاب حدیث را نیز از مهم‌ترین گروه‌های جبرگرا به شمار آورد. باور عمومی اصحاب حدیث به قضا و قدر و تغییر‌ناپذیر بودن آن و نیز اعتقاد به توحید افعالی و خلق افعال عباد از شواهدی است که جبرگرایی اصحاب حدیث را تأیید می‌کند. البته ایشان همواره در تلاش برای جمع فاعلیت حقیقی انسان با حاکمیت اراده الهی و توحید درخالقیت بوده و توضیحاتی در این زمینه بیان کرده‌اند، اما این توضیحات نمی‌تواند اصحاب حدیث را از جرگه جبرگرایان جدا کند. چنانکه در تعریف جبر گفته می‌شود، آنچه جبر را از حوزه اختیار جدا می‌کند، پذیرش فاعلیتی است که قدرت و اراده فاعل را در پدید آوردن فعل مؤثر بداند. بنابراین جریان‌هایی که قدرت فاعل را بی‌تأثیر در پدید آمدن فعل می‌دانند، به جبر مبتلا هستند. بر این اساس می‌توان گفت جبرگرایی اندیشه‌ای شایع در بین طبقات مختلف فقها و محدثان اهل سنت بوده و البته پاره‌ای از فرقه‌ها و جریان‌های کلامی نیز از این دیدگاه، دفاع کلامی می‌کردند.

در دهه‌های پایانی سده اول، در برابر ‌اندیشه جبرگرا، جبهه‌ای پدیدار شد که با تأکید بر حریّت و اختیار، انسان را مسئول افعال و کردار خویش می‌شمرد و از این‌رو

خاتمه

در این کتاب، یکی از مهم‌ترین نظریه‌ها در موضوع فاعلیت انسان با عنوان «أمر بین أمرین» با نگاهی تاریخی مورد بررسی قرار گرفت و با بازخوانی و مقایسه آن با مهم‌ترین نظریه‌های رقیب، به امتیازات این نظریه پرداختیم.

نخست توضیحاتی در مورد روش مطالعه تاریخ اندیشه بیان شد و با دلایلی نشان دادیم که در مطالعات تاریخ اندیشه، اسناد مختلفی مورد توجه قرار می‌گیرد. در این پژوهش‌ها، روایات نیز به عنوان سندی تاریخی در بازشناسی یک اندیشه در عمق تاریخ به ما کمک می‌کند.

در فصل اول ریشه‌های پیدایش مسئله جبر و اختیار را در پیشینه فکری مسلمانان و سپس در سنت و متون اسلامی بررسی کردیم و سپس به معرفی مهم‌ترین نظریه‌هایی که در مواجهه با این مسئله پدید آمد، پرداختیم. شواهد و مستندات تاریخی نشان می‌داد، مسئله جبر و اختیار از مسائل دیرین در تفکر بشری است که با رویکردهای مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. در ادیان الهی و سنت‌های دینی، محور این چالش فکری، حاکمیت علم و اراده الهی و ارتباط آن با فعل انسان بوده است. در آموزه‌های ادیان، خداوند دارای علم و اراده مطلق است و حاکمیت و اطلاق این اراده، با اختیار و حریت انسان در تعارض به نظر می‌رسد. این تفکر حتی در بین مشرکان حجاز نیز وجود داشت که به نوعی، به حاکمیت اراده و تقدیر خداوند و در نتیجه جبر باور داشتند.

قرآن و روایات نبوی به عنوان اصلی‌ترین منابع معرفت اسلامی، بر جایگاه اراده و مشیت الهی و نیز موضوعاتی چون قضا و قدر تأکید کرده‌اند. ظواهر برخی آیات، افعال ارادی انسان را متعلق ‌اراده خدا می‌دانند و در آیاتی، هدایت و سعادتمندی انسان در گرو اراده و خواست خدا معرفی شده است. آیات فراوان دیگری نیز بر مسئولیت و نقش انسان در اعمال خویش دلالت ‌کرده و مستندات فراوانی برای