157
آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین

«أمر بین أمرین» و رابطه فعل الهی با فاعلیت انسان را ارائه می‌دهد.

کلینی در باب بیست و پنجم کتاب التوحید از الکافی، با عنوان « بابٌ فی أنه لا یکون شیء فی السماء و الارض الاّ بسبعة» بر حاکمیت و تقدم نظام اراده الهی بر هر امر موجودی تصریح می‌کند؛ هیچ امری در این عالم پدید نمی‌آید مگر آنکه خداوند نسبت بدان مشیت، اراده، تقدیر، قضا و اذن دارد.۱ پس از این باب «باب المشیة و الارادة» قرار گرفته است که باز بر عمومیت و حاکمیت ‌اراده خداوند دلالت می‌کند. در ادامه باب «الابتلاء و الاختبار»، باب «السعادة و الشقاوة» و باب «الخیر و الشر» به برخی افعال الهی نظر دارد که با اراده الهی واقع می‌شود و البته با فعل انسان و سرنوشت او گره می‌خورد. پس از این ابواب، «باب الجبر و القدر و الأمر بین الأمرین» با چهارده روایت قرار گرفته است، که بیانگر نفی جبر و نفی تفویض و وجود راه سومی به عنوان راه برون رفت از این مشکل الهیاتی است. جالب اینجاست که کلینی در عنوان باب، واژه «قدر» را در مقابل جبر و به جای تفویض به کار گرفته است و به گروه‌های مشهور با عنوان قدریه کاملاً نظر دارد.

در این روایات نیز بر دو نکته تأکید شده است: یکی اراده الهی نسبت به همه امور و نفی تفویض و دیگری ضرورت وجود استطاعت و توان بر انجام فعل و به تعبیری نفی جبر، اما شیوه جمع ‌اراده خدا با فعل انسان بیشتر در روایات باب بعد - یعنی باب الاستطاعة - آمده است. کلینی در «باب الاستطاعة» تنها چهار روایت آورده است،۲ اما این روایات بیشتر به زمان وجود استطاعت و ارتباط آن با فاعلیت خداوند اشاره دارد و می‌توان این روایات را تبیین روشن نظریه أمر بین أمرین دانست. در این روایات که پیش‌تر در ذیل عنوان نظریه استطاعت مع‌الفعل بدان

1.. نک: کلینی، الکافی، باب انه لا یکون شیء فی السماء و الارض الا بسبعة.

2.. همان، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲


آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
156

نمودند شاید خدا بر ایشان منت نهد و میان ایشان و گناه مانعی ایجاد نماید. اما چه مانعی قرار بدهد یا ایشان را رها کند، او ایشان را از روی قهر به معصیت وا نداشته است و از روی جبر به اطاعت وادار نکرده است. خداوند پس از آنکه مردم را از عواقب اعمال‌شان آگاه ساخته و حجت را بر ایشان تمام کرد، آنان را قدرت و تمکین می‌دهد و راه را برای انجام آنچه ایشان را بدان امر و یا از آن نهی کرده است باز می‌گذارد.۱

با توجه به اینکه روایات فراوانی در موضوع استطاعت وجود دارد - که برخی به تنهایی می‌تواند مؤید دیدگاه معتزلیان باشد - اکتفا به نقل این دو روایت در باب استطاعت، به روشنی نشان‌دهنده دیدگاه مؤلف کتاب و همراهی او با تقریر پیش‌گفته از نظریه أمر بین أمرین است.

مؤلف کتاب در باب «القضاء و المشیة و الارادة» نیز با بیان روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام با تأکید بر عمومیت قضا و قدر الهی، به بیان اقسام مشیت و اراده و معانی مختلف قضا و قدر پرداخته است.

در مجموع، این کتاب نیز با تأکید بر دو اصل حاکمیت اراده و مشیت الهی از یک سو و قدرت و حریت انسان از سوی دیگر، به نفی جبر و تفویض در قالب نظریه «أمر بین أمرین» پرداخته و فاعلیت انسان را با فاعلیت خداوند جمع می‌کند.

کلینی و کتاب الکافی

از این آثار که بگذریم، کتاب الکافی اثر محدث شهیر، ثقة‌الاسلام کلینی - که چکیده دیدگاه مشایخ قم در آستانه غیبت کبری است - نیز همین تصویر از نظریه

1.. منسوب به علی بن موسی الرضا علیه السلام، فقه الرضا، ص۴۰۸-۴۰۹.

  • نام منبع :
    آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
    شمارگان :
    500
تعداد بازدید : 1059
صفحه از 230
پرینت  ارسال به