عبداللّه بن مسکان نقل کرده است، امام صادق علیه السلام فرمود:

۰.لَا يَكُونُ شَيْ‏ءٌ فِي الْأَرْضِ وَ لَا فِي السَّمَاءِ إِلَّا بِهَذِهِ‏ الْخِصَالِ‏ السَّبْعِ‏ بِمَشِيّةٍ وَ إِرَادَةٍ وَ قَدَرٍ وَ قضا وَ إِذْنٍ وَ كِتَابٍ وَ أَجَلٍ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَقْدِرُ عَلَى نَقْضِ وَاحِدَةٍ فَقَدْ كَفَرَ^۱؛ نه در زمين و نه در آسمان چيزى پدید نمی‌آید، مگر با اين هفت خصلت: به مشيت و اراده و قدر و قضا و اذن و كتاب و اجل، پس هر كس گمان برد كه مى‏تواند يكى از اينها را نقض كند یقیناً كافر است.

در این بیان، امام علیه السلام پیدایش همه آنچه در آسمان و زمین است - و به تعبیری کل نظام خلقت - را وابسته به مشیت و اراده الهی دانسته‌اند، که از جمله این موارد، افعال انسان‌ها است. چنانکه در این روایت و سایر روایات این حوزه، نظام تقدیر و قضای الهی را در ادامه مشیت و اراده و پیش از تحقق تکوینی امور عالم، ضروری می‌شمارد. در ادامه به تبیین معنای مشیت و اراده و نیز تقدیر و قضا در نظام فاعلیت حق تعالی خواهیم پرداخت. در اینجا بر این نکته تأکید می‌کنیم که در ‌اندیشه اهل بیت علیهم السلام و همچنین امامیه نخستین، ارتباط معناداری میان مشیت و اراده حق تعالی و نظام تقدیر، با تمامی امور تکوینی عالم وجود دارد و افعال انسان در مرحله تحقق خارجی، از این قاعده مستثنا نیست.

توقف پیدایش امور بر مشیت و اراده الهی، در روایات دیگری از امام صادق و امام کاظم علیهما السلام تأکید شده است. ^۲ در گزارشی که حمزة بن محمد طیار از امام صادق علیه السلام نقل کرده است امام علیه السلام فرمود:

۰.«مَا مِنْ قَبْضٍ وَ لَا بَسْطٍ إِلَّا وَ لِلَّهِ‏ فِيهِ‏ مَشِيَّةٌ وَ قضاءٌ وَ ابْتِلَاء».^۳

امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند کسی را بر گناه مجبور نمی‌کند و با اراده حتمی کفر را از کسی نخواسته، ولی آن هنگام که کفر می‌ورزد، در اراده الهی بود که او کفر خواهد ورزید، و در اراده و علم خدا گذشته است که آنها به سرانجام خیری نرسند».^۱

حاکمیت مشیت و اراده الهی

در فصل نخست، بیان شد که قرآن کریم در آیات متعددی خداوند را مرید و اراده او را فراگیر و حاکم بر همه امور - حتی افعال بندگان - معرفی کرده است. قرآن کریم ارتباط معناداری میان مشیت انسان با مشیت و اراده الهی برقرار می‌کند: (وَما تَشَاءونَ الّا أَن یَشاءَ اللّه رَبُّ العالَمین).^۲ باور به تقدیر و قضای الهی و لزوم ایمان به خیر و شر آن، نیز به عبارت‌های مختلف و از راه‌های گوناگون از رسول اکرم صلی الله علیه و اله نقل شده است.^۳ اهل بیت علیهم السلام نیز در مواضع مختلفی مشیت و اراده الهی را جاری در همه امور - حتی اعمال انسان‌ها - معرفی کرده‌اند^۴ و بر نقش جریان تقدیر و قضای الهی در تحقق امور عالم، مهر تأیید زده‌اند. گزارش‌ها و روایات رسیده از اهل بیت علیهم السلام با موضع‌گیری در برابر دیدگاه مفوضه - که سلطنت و حاکمیت خداوند را محدود کرده، حوزه فعل انسان را مستقل و خارج از حاکمیت اراده حق‌تعالی می‌دانستند - به عبارت‌ها و بیان‌های مختلف، افعال انسان را تحت نظام اراده و مشیت الهی و حتی بر اساس قضا و قدر معرفی کرده‌اند.

در گزارشی که کلینی به سه طریق از حریز بن عبداللّه سجستانی و