ثمره‌ای نخواهد داشت ـ، نوع اوّل را برگزیند، کاری سودمند انجام داده است که نتیجه‌اش تحمّل آسان‌تر آن غم و تقویت روحیه وی خواهد بود؛ امّا مشکل این جاست که گاه انسان، متوجّه اندوه پسندیده نیست، یا اصلاً از وجود آن اطلاعی ندارد. در این صورت، توجّه‌دهی و جایگزینی اندوه پسندیده ـ که مورد رضایت الهی است ـ، به جای غم و اندوه ناپسند و بی‌فایده، می‌تواند به او کمک کند. این جایگزینی و تبدیل در جریان جنگ «اُحُد» برای کسانی که از صحنه پیکار فرار کردند و صدای پیامبر صلی الله علیه و اله را نشنیده گرفتند، پس از توبه و استغفار اتفاق افتاد. در سوره آل‌عمران می‌خوانیم:

(إِذْ تُصْعِدُونَ وَلاَ تَلْوُونَ عَلَى أحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي اُخْرَیٰﮑُمْ فَأَثَابَكُمْ غَمَّاً بِغَمٍّ لِّكَيْلاَ تَحْزَنُواْ عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلاَ مَا أَصَابَكُمْ وَاللّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ.^۱

[به خاطر بیاورید] هنگامی را که به دوردست‏ها می‏گریختید و به کسی توجّه نمی‏کردید، و پیامبر از پشت سر، شما را صدا می‏زد. سپس اندوه‏ها را یکی پس از دیگری به شما رسانید تا بر آنچه از کف داده‏اید و برای آنچه به شما رسیده است، اندوهگین نشوید، و خداوند از آنچه می‏کنید، آگاه است).

بخش اوّل این آیه، صحنه فرار مسلمانان در جنگ «اُحد» را ترسیم می‌نماید؛ زیرا در این جنگ، پس از پیروزی اوّلیه مسلمانان بر کفّار، میان گروه تیراندازان که به دستور پیامبر صلی الله علیه و اله مأمور حفاظت از درّه کوهی بودند تا از حمله احتمالی دشمن از آن منطقه جلوگیری کنند، اختلاف نظر پیش آمد. در نتیجه، عدّه‌ای از آنان به دنبال جمع‌آوری غنائم رفتند و با ترک آن سنگر حسّاس، از فرمان پیامبر صلی الله علیه و اله سرپیچی کردند.^۲ همین امر، موجب شد که گروهی از کفّار با به شهادت رساندن باقیِ تیراندازانی که تا آخرین لحظه از دستور پیامبر صلی الله علیه و اله پیروی نمودند، از همان منطقه به لشکر اسلام حمله کنند و ضربه سنگینی به آنها وارد نمایند. تا آن‌جا که جان

ممکن است در آینده از دست بدهند، ایمن و مصون شمرده شده‌اند؛^۱ چرا که آنها خود را مالک چیزی نمی‌دانند تا به خاطر فقدانش غمگین شوند و به چیزی جز خدا دل نمی‌بندند تا قابل زوال باشد.

ولی اگر به خاطر از دست دادن فضیلتی عقلی یا کمالی الهی غمگین باشند، ممدوح، ارزشمند و امید‌آفرین است. همان مؤمنانی که از اندوه ناپسند مصونیت یافته‌اند، گاه از این که فیض شرکت در جهاد به دلیل نداشتن امکانات رزمی، نصیبشان نشده است، چنان اندوهناک می‌شوند که اشک از چشمانشان جاری می‌گردد.^۲ چنین اندوهی، پسندیده و بافضلیت است؛ زیرا زمینه را برای تدارک فضلیت از دست رفته فراهم می‌کند.

اصولاً در واژه «غم» که از «غمام» به معنای ابر گرفته شده، چنین خاصیتی یافت می‌شود. چون که ابر، جلوی آفتاب و نور را می‌گیرد و فضای باز را می‌بندد، به آن غمام می‌گویند. اندوه نیز اگر در صحنه دل پیدا شود، جلوی نور علم و اندیشه را می‌گیرد، فضا را می‌بندد و انسان احساس می‌کند که در مداری بسته زندگی می‌کند. از این رو، اندوهناک و مغموم است. این غم از آن جهت که جلوی نور و حرارت را می‌گیرد، ناپسند است؛ ولی گاه ابری، زمینه‌ای برای تبدیل به باران و سرسبزی زمین پدید می‌آورد. چنین ابری، مطلوب و امیدبخش است.^۳ اندوه از این جهت که «چرا فلان مقام دنیوی به دست نیامد؟»، ابر خشکی است که هیچ سودی ندارد و فقط جلوی آفتاب و حرارت را می‌گیرد. در مقابل، غمی که از فقدان مقام و فضیلتی معنوی بر دل می‌نشیند، ابری با خاصیت و نشاط‌آور است.

گاه انسان در وضعیتی قرار می‌گیرد که به اختیار یا خارج از اختیار خویش باید غم و اندوهی را تحمّل کند. در چنین حالتی اگر میان اندوه ممدوح ـ که تحمّلش دارای اثر اُخروی و دنیوی است ـ و اندوه مذموم ـ که جز حسرت و نومیدی