93
قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی

نور الثَقَلَین

این اثر۱ نوشته عبد علی الحُوَیزی (د. ۱۱۱۲/۱۷۰۰) و دارای عنوان کتاب تفسیر نور الثَقَلَین (از این به بعد: نور) است. در مورد زندگی وی اطلاعات چندانی در دست نیست، اما آن گونه که نِسبَة وی نشان می‌دهد، او اهل شهر کوچک حُوَیزَه (مقر کهن جنبش مُشَعشَع)، در نزدیکی اهواز در جنوب غربی ایران است. اثر وی هیچ یک از مطالب مقدماتیِ موجود در صافی را ندارد؛ بلکه پس از چند کلمه‌ای مدح‌آمیز در تمجید پیامبر[[ص]] و امامان[[ع]]، و بحثی درباره فاتِحَة بر اساس حدیثهای مربوطه آغاز می‌شود. تنها چاپ شناخته‌شده از این اثر، با تحقیق هاشِم رَسولی مَحَلّاتی (محقق تفسیر عَیّاشی) و در سال‌های ۱۹۶۳-۱۹۶۵م [[۱۳۸۲-۱۳۸۴ق]]در قم به چاپ رسیده است. این چاپ مبتنی بر سه نسخه خطی متفاوت (از لحاظ کامل بودن) است.۲ مقدمه‌ای نوشته عالم بسیار مورد احترام شیعی، محمد حُسین طباطبائی، این تفسیر را «یکی از بهترین‌ها... اگر نگوییم بهترین» اثر در نوع خود می‌خواند.۳ نویسنده ذَریعَة از سازمان‌مند نبودن این تفسیر شکوه دارد،۴ و طی سخن کوتاهی در مورد پیشینه تألیف آن می‌گوید این اثر در سال ۱۶۵۶م [[۱۰۶۶ق]] کامل شده است.۵ این نشان می‌دهد که به هنگام اشتغال محسن فَیض به نوشتن صافی، این اثر احتمالاً موجود، اما ظاهراً برای فیض ناشناخته بوده است.

در چاپ موجود، مطالب قرآنی در قالب حروف سیاه، از متن متمایز شد‌ه‌اند. در خبر پیش‌گفته آیه ۲۳ از سوره ۲ (بقره) به‌تنهایی ذکر شده، که پیش از آن صرفاً عبارت عن جابر

1.. عبد علی الحُوَیزی، کتاب تفسیر نور الثَقَلَین، ۵ جلدی، با تحقیق هاشم الرسولی المَحَلّاتی (قم، مَطبَعة الحِکمَة، ۱۳۸۳-۱۳۸۵/۱۹۶۳ـ۱۹۶۵) (از این به بعد: نور).

2.. نور، ج۱، ص چهارم و ج۵، ص دوم.

3.. نور، ج۱، ص سوم. عَلّامَة سید محمّدحسَین طباطبائی مقدمۀ کوتاهی هم بر تفسیر عَیّاشی دارد و نویسندۀ المیزان فی تفسیر القرآن است که [[تا کنون]] چند جلد نخست آن به زبان انگلیسی نیز منتشر شده شده است:
al-Mīzān: An Exegesis of the Qurʾān. Translated by Sayyid Saeed Akhtar Rizvi (Tehran: World Organization for Islamic Services, ۱۴۰۴/۱۹۸۴).

4.. محمد محسن، آغا بزرگ طهرانی، الذَریعَة اِلی تَصانیف الشیعة، ۲۵ جلدی (تهران و نجف: بی‌نا، ۱۳۵۵/۱۹۳۶-۱۳۹۸/۱۹۷۸) (از این به بعد: ذَریعَة)، ج۲۴، ص۳۴۵، ش۱۹۶۷.

5.. همان.


قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
92

می‌بینیم. ایوب این مطلب را با بازگویی مطالب صافی توضیح می‌دهد:

قرآن، به صورتی که اکنون هست، کلام خداست که اگر به‌درستی تفسیر شود مشتمل بر تمامی آن چیزی است که امروزه امت به عنوان واجبات و محرمات، و نیز به عنوان ادله ضروری بر مقام رفیع امامان در جایگاه پاسداران و یگانه مراجع تفسیر قرآن، بدان نیاز دارد. [محسن فَیض] استدلال می‌کند که قرآنی که در دست ماست، باید در زمان پنهان بودن ( غَیبَة) امام دوازدهم تبعیت شود. باید فرض را بر این گذاشت که قرآن حقیقی نزد اوست.۱

با لحاظ این سخنانِ نسبتاً محکم و بی‌پرده، قدری تعجب‌آور است که محسن فَیض در تفسیر خود بر آیه ۲۳ از سوره ۲ (بقره) مطالبی از کافی نقل می‌کند، اما نه خبری را که مرتبط با این آیه است، بلکه حدیثی کاملا متفاوت از امام هفتم، موسی الکاظم[[ع]] (د. ۱۸۳/۷۹۹) نقل می‌کند. مقصود وی صرفاً معرفی مخاطبان آیه است، و البته در اینجا هیچ ذکری از قرائت دیگری، چه از باب تحریف یا از باب تبدیل یا هر فرایند دیگری، به میان نمی‌آید، چه رسد به آنچه که پیش‌تر گذشت و طی آن گفته شده بود که جبرئیل آیه را به گونه‌ای نازل کرده بوده که نام علی[[ع]] صریحاً در آن بوده است.۲ بااین‌حال، در شرح او بر آیه ۵۹ از سوره ۲ (بقره) مشاهده می‌کنیم که محسن فَیض خبر « نَزَلَ جِبریل» را از باقر[[ع]]، اما نه از کافی، نقل می‌کند. وی مستقیما از مرجع بزرگ و متقدم دیگری در عرصه تفسیر شیعی، یعنی از ابو النصر محمد بن مسعود بن عَیّاش سُلَمی سَمَرقَندی (د.ح. اواخر قرن نهم میلادی/اوایل قرن دهم میلادی)، که بیشتر به نام عَیّاشی شناخته می‌شود،۳ نقل می‌کند. هرچند وی برای این آیه تفسیری مطابق با نگرش معمول شیعی ارائه کرده، اما در شرح وی بر آیه ۹۰ سوره ۲ (بقره)، نه ذکری از تحریف به میان آمده، و نه سخنی از خبر پیش‌گفته کافی گفته شده است.۴

1.. Ayoub, ۱۹۰; cf. Ṣāfī, ۱:۵۵.

2.. صافی، ج۱، ص۱۰۲.

3.. متوفای اواخر قرن سوم/نهم و اوایل دهم میلادی؛ وی معاصر قُمّی بود که از تسنن به تشیع گروید. تفسیر وی ــ که بخش اعظم آن را از منابعی مانند صافی، دو تفسیر صفوی که در ادامه معرفی می‌شوند، و بِحار الانوار گردآوری [[و بازسازی]] کرده‌اند ــ با این مشخصات منتشر شده است: تفسیر عَیّاشی، ۲ جلدی در یک مجلد، با تحقیق هاشم الرسولی المَحَلّاتی (قم، ۱۳۸۰/۱۹۶۰).

4.. صافی، ج۱، صص۱۶۲-۱۶۳.

  • نام منبع :
    قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    سيّد محمد علي طباطبايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9116
صفحه از 311
پرینت  ارسال به