91
قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی

می‌کنند،۱ درحالی‌که دیگران وی را میانه‌رو می‌خوانند؛۲ و به نظر می‌رسد که صافی در این مسئله آن اندازه ابهام دارد که به نویسنده دیگری امکان دهد که مطالب آن را در تأیید این استدلال خود نقل کند که شیعیان بر این باور نیستند که قرآن موجود به‌نحوی ناقص است.۳ صافی با دوازده ”پیش‌درآمد" (مُقَدَّمات) آغاز می‌شود که دربرگیرنده پیش‌فرض‌های بنیادینی هستند که این اثر را شکل می‌دهند.۴ عنوان طولانی‌ترین این مقدمات این است: «در باب آن احادیثی که مربوط به گردآوری، تحریف، زیاده، و نقیصه قرآن هستند، و توضیح آن»۵.۶

به گفته ایوب، محسن فَیض مدعی بود که نخستین حاملان سنت تفسیری، در آنچه نقل می‌کرده‌اند ملزم به تَقیَّه («پنهان‌کاریِ دینی») بوده‌اند، در نتیجه احتمالاً بخش اعظم از سنت واقعی از دست رفته است. ”البته این روند، عرصه وسیعی برای گمانه‌زنی‌های جدید در تفسیر، تحت عنوان احیاء سنت، فراهم آورد."۷ یکی از عبارات مربوطه در صافی چنین است:

قرآنِ در دست ما، کلّ همان قرآنِ نازل‌شده از جانب خداوند بر محمد نیست. بلکه مطالبی در آن وجود دارد که با آنچه خدا نازل کرده، تعارض دارد. همچنین مطالبی در آن آمده که دستخوش دست‌بُرد و تغییر شده‌اند. مطالب زیادی در قرآن وجود داشته که از آن حذف شده است، مانند: نام علی در بسیاری از موارد، و عبارت آل محمد (خاندان محمد)، و نیز اسامی ”منافقان" در مواردی که مطرح می‌شوند... وانگهی، چینش قرآن به صورت مورد رضایت خدا و رسولش مرتب نشده است۸.۹

بااین‌حال به نظر می‌رسد محسن فَیض بعدها این موضع را تعدیل کرده است. این نکته را ایوب چنین توضیح می‌دهد: محسن فَیض مقید به سنت بوده است، چنان‌که در آثار عالمان شیعی مورد احترامی مانند طوسی و طَبَرسی که بر وثاقت متن [[قرآن]] اصرار دارند، نیز

1.. Ayoub, ۱۸۲ [[ب.ت: ایوب، قرآن ناطق]].

2.. Newman, ۱: ۴۲.

3.. Maulvi Muḥammad Ali, The Holy Qurʾān (Lahore ۱۹۳۵), xci-xcii.

4.. صافی، ج۱، صص۱۵-۷۸.

5.عین عنوان این مقدمه در صافی (ج۱، ص۴۰) این است: «المقدمة السادسة في نبذ مما جاء في جمع القرآن وتحريفه وزيادته ونقصه و تأويل ذلک». (م.)

6.. صافی، ج۱، صص۴۰-۵۵.

7.. Ayoub, ۱۸۶ [[ب.ت: ایوب، قرآن ناطق]].

8.عین عبارت صافی (ج۱، ص۴۹) چنین است: "إن القرآن الذي بين أظهرنا ليس بتمامه كما أُنزل على محمد صلّى اللَّه عليه وآله وسلم بل منه ما هو خلاف ما أنزل اللَّه ومنه ما هو مغيّر محرّف وإنه قد حذف عنه أشياء كثيرة منها اسم علي عليه السلام في كثير من المواضع ومنها غير ذلك وأنه ليس أيضاً على الترتيب المرضي عند اللَّه وعند رسوله صلّى اللَّه عليه وآله وسلم". (م.)

9.. Translated in Ayoub, ۱۹۰; cf. Ṣāfī, ۱:۴۹.


قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
90

واقفیم که رهیافت این مراجع به موضوع مقبولیّت مصحف عثمانی کاملاً روشن بوده: مصحف عثمانی دیگر پذیرفته شده بود.۱ بااین‌حال، در آنچه که سومین مرحله مهم در تاریخ شیعی دانسته شده،۲ مشاهده می‌کنیم که این احادیث همچنان پذیرفته مانده‌اند، چنان‌که نگاهی کوتاه به سه اثر تفسیریِ متفاوت متعلق به دوره صفوی این موضوع را تأیید می‌کند.۳

الصافی

این اثر در سال ۱۶۶۴م [[۱۰۷۴ق]]۴ توسط ملا محمد بن مرتَضی مُحسِنِ فَیض، معروف به فَیض الکاشی (د. ۱۰۹۱/۱۶۸۰)، شاگرد و داماد مشهور فیلسوف بزرگ صفوی، ملا صدرا، به پایان رسید. محسن فَیض، در فضای مجادلات اصولی/اخباری که در زمان حیات وی به وضوح جریان داشت، در زمره اخباریّون تلقی می‌شد.۵ وی همچنین یکی از اساتید محمد باقر مجلسیِ معروف (د. ۱۱۱۰/۱۶۹۹)، نویسنده بِحار الانوار، است، چنان‌که نویسنده اثری به نام الوافی است که اکنون یکی از سه مجموعه حدیثی رسمیِ [[به‌جامانده از]] تشیّع اثنی‌عشریِ متأخر محسوب می‌شود.۶ عنوان کامل تفسیر او الصافی فی تفسیر کلام الله الوافی است. صافی، علاوه بر گردآوری سخنان مقتضی و مناسب از پیامبر[[ص]] و امامان[[ع]] پیرامون آیه مورد نظر، مطالبی را هم از تفسیر بسیار معروف اهل سنت موسوم به انوار التنزیل، نوشته بَیضاوی (د. ۶۸۵/۱۲۸۶) عاریه می‌گیرد.۷

ظاهراً در مورد نحوه توصیف موضع محسن فَیض در بحث تحریف اتفاق نظری وجود ندارد. در این رابطه، برخی به وی (و نیز به محمدباقر مجلسی) با تعبیر افراطی اشاره

1.. ن.ک: . Eliash, ۲۱; [[البته]] نمی‌پذیریم که این سخن الیاش دربارۀ کلینی نیز صادق باشد: «روشن می‌شود که کلینی و سایر فقهای امامی ... مدعی تحریف عمدیِ مضامین "مصحف عثمانی" نیستند»؛ همچنین ن.ک: Kohlberg, ۲۱۷ [[ب.ت: کلبرگ، نکاتی]].

2.. Ayoub, ۱۸۵ [[ب.ت: ایوب، قرآن ناطق]].

3.به این نکتۀ مهم باید توجه داشت که هر سه اثر تفسیریِ مورد بررسی در ادامۀ مقاله، تفاسیر روایی هستند که نویسندگان آنها تنها درصدد جمع‌آوری روایات شیعی مربوط به آیات، فارغ از میزان صحت و سقم آنها، بوده‌اند.

4.. Goldziher, ۲۷۸ [[ب.ت: گلدزیهر، گرایش‌ها]].

5.. بااین‌حال، برخی توصیه کرده‌اند که از برابر‌انگاری رایج اخباری/ظاهرگرا اجتناب کنیم. ن.ک:
Henry Corbin, En Islam iranien: Aspects spirituels et philosophiques, ۴ vols. (Paris: Gallimard, ۱۹۷۱-۱۹۷۲), ۴: ۲۵۰.

6.. دو مجموعۀ دیگر عبارتند از: وَسائل الشیعة، اثر حُرّ عامِلی (د. ۱۱۰۴/۱۶۹۲) و بِحار الانوار اثر محمد باقر مجلسی (د. ۱۱۱۰/۱۶۹۹).

7.به نظر می‌رسد نویسنده در اینجا نیز مرتکب اشتباهی شده که در نگاشته‌های دیگرش نیز دیده می‌شود. برای توضیح بیشتر ن.ک: تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی، ص۹۷، پ.۹.

  • نام منبع :
    قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    سيّد محمد علي طباطبايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9149
صفحه از 311
پرینت  ارسال به