181
قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی

انجام شد که آنها هم ناکام ماند. زمینه‌چینی‌های مثبت همواره با سوء تفاهم و به تبع ناامیدی همراه می‌شد. بسیاری از اوقات حمله‌های جدلی گریزناپذیر بود، برای مثال در سال ۱۹۳۰ در عراق، تخاصم میان تاریخ‌پژوهان، روزنامه‌نگاران و عالمان دینی حتی در سطح سیاسی هم تأثیراتی بر جای گذاشت.

دو سال پس از پایان جنگ جهانی دوم، شیخ شیعی ایرانی محمدتقی قمی در مصر جماعة التقریب بین المذاهب الإسلامیة را تأسیس کرد.۱ این انجمن اولین نمونه از این نوع نبود، ولی اولین تلاش موفق در طول یک دهه بود. فرق اساسی‌اش با دیگر ابتکاراتِ از این دست این بود که این سازمان با انتشار فصل‌نامه رسالة الإسلام (پیام اسلام)، که از سال ۱۹۴۹ منتشر می‌شد، می‌توانست صدای خود را به گوش عموم مسلمانان برساند. نویسندگان شیعه و سنی از همه کشورهای اسلامی در آن مطالبی در جهت دعوت به اتحاد اسلامی منتشر می‌کردند، اما مقالاتی نیز درباره موضوعات فقهی و فلسفی در آن منتشر می‌شد. برای اولین بار در تاریخ اسلام یک تریبون «چندمذهبی» امکان وجود یافت. نکته بسیار چشمگیر، مشارکت جمع کثیری از استادان دانشگاه ازهر در آن بود که باعث شد این انجمن، دست‌کم به طور موقتی، تحت حمایت این نهاد نامدار قرار بگیرد.

باید توجه داشت که این انجمن تقریب‌گرا در طول مدت ۱۵ سال «فعالیت» هیچ گاه تبدیل به حرکتی تأثیرگذار در توده مردم نشد، بلکه بیشتر بستری برای علماء دو سوی مرز ماند، حرکتی نامدار ولی کم‌توان. تأثیرش بر همزیستی شیعیان و اهل سنت به نسبت متوسط ماند. این عدم تأثیر بدون شک حاصل شرایط دشوار موجود در درون امت بود که در درازمدت بر روابط میان مسلمانان تأثیر گذاشته بود. در مجله تنها به مباحث نسبتا ساده پرداخته می‌شد و تقریباً از هر موضوع حساس و مناقشه‌برانگیزی به طور نظام‌مند اجتناب می‌شد. آنها به جای بررسی تاریخ و تلاش برای یافتن راه‌حلی برای نقاط اختلاف، خود را محدود به تکرار سخنانی کلیشه‌ای کرده بودند. ازآنجاکه تقریبا هیچ گاه از شرایط و جزئیات تقریب سخنی به میان نمی‌آمد، تقریب به صورت پروژه‌ای مبهم باقی ماند که تنها نکته قابل ذکرش دعوت به فهم متقابل میان دو مذهب بود.۲

1.. Ibid., ۱۲۹-۴۳.

2.. Ibid., ۲۰۸-۴۸.


قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
180

احتمالاً ناشی از این واقعیت بود که مجامع حدیثی خودشان هم خالی از روایات دال بر تحریف نبود. در آن روایات نیز وجود آیاتی گم‌شده که در متن قرآن موجود نیامده، تأیید شده است. اینها دقیقاً همان روایاتی است که نوری در فصل هشتم کتاب فصل الخطاب‌ خود از آنها سود برده است. این مسئله تنها محدود به آثار به‌اصطلاح «کلاسیک» نیست، بلکه حتی نویسنده‌ای متأخرتر، مانند سیوطی در تفسیرش بر قرآن روایاتی را نقل کرده است که می‌گویند سوره احزاب در شکل اصلی‌اش بلندتر بوده است.۱

اما در قرن بیستم وضعیت به کلی دگرگون شد. در اصل، مناقشه جدید از همان الگوی کلاسیک که از زمان اشعری تا ابن تیمیه وجود داشت بهره برد؛ یعنی الگوی مربوط به زمانی که سنیان برای اولین بار از اتهام تحریف آگاه شدند. نویسندگان معاصر سنی نیز تنها زمانی به این بحث پرداختند که مسئله آشکارا توسط خود شیعیان بیان شده بود ـ در عین حال شیعیان قاطعانه تصمیم گرفتند که همگی هر گونه تحریف را رد کنند.

با این همه، عکس‌العمل اهل سنت بسیار شدید و بی‌سابقه بود؛ حداقل از نگاه خود این نویسندگان، موفقیتی درخشان حاصل شده بود. بحث تحریف دیگر اهمیتی هم‌پایه مسئله مهمی مانند امامت یافته بود و گاهی حتی از آن هم مهم‌تر قلمداد می‌شد. تا حدی این موضوع خالی از طنز هم نیست، زیرا انگیزه اصلی در ورای بحث دقیقاً تلاشی برای تقریب اعتقادی و فراگیر میان تشیع و تسنن بود، تلاشی که از دهه ۵۰ میلادی آغاز شده بود. اما در جریان منازعه‌ای که بلافاصله با حرکت تقریب به راه افتاد، تحریف تبدیل به نقطه مرکزی اختلافات شد که از آن زمان جزء اساسی جدلی است که اهل سنت عمدتاً در آن شرکت دارند.۲

اولین گام در جریان تقریب را رشید رضا بر اساس طرحی فکری‌ در مجله اصلاحی‌اش المنار برداشت.این تلاش هم مانند کنگره عمومی اسلام در اورشلیم در سال ۱۹۳۱ بی‌ثمر ماند؛ این کنگره اولین کنفرانس در قرن بیستم بود که دانشمندان دو مذهب را گرد هم می‌آورد. کوشش‌های دیگری هم برای گفت‌وگو میان دو مذهب، مخصوصا در دانشگاه ازهر قاهره

1.. سیوطی، الدر المنثور، ج۵، صص۱۷۹-۱۸۰؛ همو، الإتقان، ج۱، ص۶۴ به بعد؛ ن.ک: EI۲, IX/۹۱۳-۱۶.

2.. دربارۀ جنبش تقریب اسلامی در قرن بیستم ن.ک: Brunner, Islamic Ecumenism, Passim.

  • نام منبع :
    قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    سيّد محمد علي طباطبايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9162
صفحه از 311
پرینت  ارسال به