افزون بر این دو، ناسخ کتاب تفسیر العیاشی تنها واسطه‌ای است که این حدیث را از تفسیر عیاشی برای ما گزارش کرده است. این ناسخ ناشناس است، اما درباره انگیزه‏های حدف اسناد این تفسیر خود ناسخ در مقدمه تفسیر العیاشی توجیهاتی را آورده است که در نهایت، روایات آن را دچار آسیب ارسال در سند کرده است که در منفردات آن، هم چون حدیث استنطاق امام جواد علیه السلام، امکان بازیابی سند را از محقق ستانده است. معضل ارسال سند در تفسیر العیاشی قابل انکار نیست و بر پایه معیارهای ارزیابی رجالی، سند آن فاقد اعتبار است؛ اما فی الجمله با استناد به قرائن ذیل می‏توان احتمال جعل گسترده روایات این تفسیر را بعید دانست و اعتبار آن‏ها، به ویژه حدیث استنطاق امام جواد علیه السلام، را تا حدود زیادی تقویت و در بوته امکان نهاد:

یک. توجه به زمینه‏های مذهبی - سیاسی صدور حدیث: محتوای حدیث استنطاق، نشان‏گر ضعف مشهود قرآن‏شناسی‏ قضات و فقیهان حاضر در جلسه مناظره در حضور معتصم عباسی است؛ ‏‏به ‏ویژه نقض و رد آشکاری بر تفکر اعتزالی ابن ابی داود است که از دوره مأمون تا متوکل از سردمداران تفکر اعتزال بوده است؛ زیرا محتوای روایت بر خطای روشن شناختی و عدم آگاهی آن‏ها از مقاصد قرآن و جهل به سنّت تشریعی دلالت دارد. خود احمد بن ابی داود به این مهم در نصیحت به معتصم عباسی متذکر می‏شود که ترجیح رأی امام جواد علیه السلام اساس خلافت وی و جایگاه اجتماعی عالمان وابسته به جناح سیاسی معتصم را متزلزل خواهد کرد.^۱

چنین نیرنگ سیاسی ابن ابی داود با ویژگی‏های شخصیتی او هم‏سویی دارد؛ زیرا اوصاف بر جای مانده از شخصیت وی در منابع تاریخی نشان می‏دهد که وی هماره مصمم بود رقبای فکری خود را از میان بردارد و در این راه از هیچ چیزی دریغ نداشت. طبیعی است که در این فضای مسموم انتشار چنین اخباری با دشواری‏های خاص خود روبه‏رو بوده است و نباید چنین روایاتی را همانند سایر احادیث عادی - که راویان متعدد و همدل در مجلس صدور حدیث حضور دارند - یکسان دانست. از این رو، ‏در اعتبارسنجی اسناد این

ابن ابی داود و زرقان. احمد بن ابی داود بن جریر بن مالک (۱۶۰- ۲۴۰ق) از سران معتزله و قضات عهد مأمون بود^۱ که با حمایت وی به ترویج اندیشه اعتزال پرداخت و بر اهل حدیث بسیار سخت گرفت؛ به گونه‌ای که احمد بن حنبل - که از سوی وی بسیار رنج‏ها کشید - او را کافر به خداوند خواند.^۲ ابن ابی داود نزد معتصم اعتبار زیادی داشت و افزون بر منصب قاضی القضات، در امور نظامی نیز مداخله می‏کرد و خلیفه بر قتل مخالفان خود تشویق می‏کرد.^۳ وی اهل کتابت حوادث و مسائل علمی، سیاسی و فرهنگی مهم روزگار خویش از جمله دربار خلیفه معتصم عباسی بود و حوادث دربار خلیفه را به دقت می‏نگاشت و معروف است که وی از دفتر خود جزء در خلاء جدا نمی‏شد.^۴ لذا بعید نیست که مکتوبات وی بعدها در اختیار معتزله و سایر جریان‏های فکری قرار گرفته باشد. تبارشناسی شخصیت وی نشان روحیه خشن،^۵ جزم‏گرایی اعتزالی و برخورد فیزیکی با مخالفان است.^۶ تلّون و تبدل رأی از دیگر اوصاف وی است؛ برای نمونه وی ابتدا با رأی معتصم در جواز غنا مخالف بود، ولی در اثر شنیدن آهنگی طرب‏انگیز و حیرت‏افزا با وی هم‏رأی شد.^۷ اهداف شوم وی زمانی که برای عباسیان روشن شد، وی را عزل و اموالش را مصادره کردند و با ابتلای به فلج از دنیا رفت که در منابع تاریخی فلاکت وی در اواخر عمر به دلیل شهرت برجسته شده است.^۸ زرقان غلام ابو هذیل بود که ابن ابی داود را بسیار دوست داشت و هماره با وی بود.^۹ محتمل است که زرقان در بازگویی برخی از حوادث ابن ابی داود نیز نقش‏آفرین بوده است.