ندارد؛ افزون بر این‏که تبیین باطن قرآن شرایط و ضوابط خاص خود را دارد.^۱ به باور علامه طباطبایى باید میان معناى ظاهرى و باطنى آیه ربط طولى و دلالت مطابقى باشد.^۲ از این رو، ‏معنای باطنی را پیوندی با معنای ظاهری است و تنافی میان آن دو وجود ندارد.

از نگاه نگارنده تأویل، تبیین معنای باطنی کلام، معنای نهفته در ورای ظاهر، یا دست‏یابی به مراد از ورای ظاهر سخن است که با تجرید ظاهر عبارت گوینده از خصوصیات و قیود اعتباری، به مغزای آن دست می‏یابیم. نمونه ساده تأویل در محاورات عرفی، دلالت خطابات مربی به یک نوآموز است: «تراشه مداد را داخل کلاس نریز» یا « کاغذ باطله را داخل راهرو نریز» و... به جای تراشه مداد/ کاغذ باطله و کلاس و راهرو می‏توان مثال‏های فراوانی را در خطابات این مربی تصور کرد که ممکن است خطاب به این نوآموز در مکان‏های مختلف، زمان‏های مختلف حال و آینده صادر شود. معنای تأویلی این خطابات چیست؟ معنای باطنی این خطابات گزاره «وجوب حفظ بهداشت محیط زیست انسانی» به عنوان یکی از اصول حیات فردی و اجتماعی است که در جلوه‏های بیانی متنوعی نمود دارد.

تأویل از ورای ظاهر به کشف مراد متن می‏پردازد و ظاهر را در حد یک نمونه از معنای باطنی می‏داند. از این رو، ‏می‏توان گفت معنای بطنی کلام، معنایی است که از هر گونه تلبس به یک مصداق یا مثال خارجی تهی است. این تأویل است که با زدودن تمام این تلبسات به آن مفهوم کلی و فراگیر نهفته در ورای ظاهر آیات دست پیدا می‏کند. کشف و تجرید حقیقت مقصود قرآن در عین حفظ و اعتبار ظاهر تنزیلی قرآن در تأویل آن رخ می‏دهد. هر چند تأویل در روایات امامیه به ظاهر کاربردهای متعددی داشته است، اما همگی این کاربردها قابل ارجاع به این واقعیت هستند که قرآن ساحتی فراظاهری دارد و ظاهر مصداقی از آن حقیقت است که از آن حقیقت نهفته در ورای الفاظ و در اندرون آن، به بطن یاد می‏شود و راسخان در علم بطن را از همین ظاهر الفاظ بازیابی و واگویه می‏نمایند؛ به گونه‌ای که در صورت پرسش از چگونگی دلالت آیه بر معنای باطنی، می‏توانند فرآیند

رو، ‏در دیدگاه امامیه، معانی قرآن صرفاً محصور در معانى ظاهرى الفاظ آیات نیست، بلکه معنای اصیل و ناب آیات در وراى ظاهر الفاظ نهفته است که در نگاه ابتدایی ناپیدا می‏نمایند و گویی در اندرون الفاظ و ورای پوسته آن خزیده‏اند که از آن به بطن یاد شده است و با تأویل پوسته از تن معنا جدا شده و معنای عریان از هر گونه تلبس به غیر خود ارائه می‏شود. از این رو، ‏تأویل را می‏توان به تجرید معنا تفسیر کرد.^۱

در روایات تفسیرى امامیه^۲ و تعابیر دانشمندان امامیه به معانى باطن قرآن تأویل نیز گفته شده است^۳ که این نام‏گذاری از این حیث است که با تأویل، این بطن واگویه شده و معنای نهفته در آن نمایان می‏گردد. لذا تعارضی میان روایات در اطلاق بطن یا تأویل به معانی فراظاهری آیات وجود ندارد. باطن قرآن هیچ‏گاه ظاهر آن را باطل‏ نمى‏کند، بلکه به منزله روحى است که جسم خود را حیات مى‏بخشد.^۴

بر اساس روایات، همه قرآن باطن دارد و باطن آن معانى و مصادیقى‏اند که دلالت و انطباق آیات بر آن‏ها آشکار نیست. باطن مراتبى دارد؛ برخى مراتب آن در سطح دلالت‏هاى عرفى بوده، براى توده مفسران با تلاش علمى مناسب فهم پذیر است؛ ولى برخى مراتب آن از دلالت‏هاى عرفى آیات فراترند و کسى جز رازدانان بهره‏‏مند از علوم الهى توان فهم آن‏ها را