37
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

گام می‌‌زدند: از سویی آنها در پی فرصتی برای ابراز عقایدشان بودند؛ از سوی دیگر باید هشیار می‌‌بودند که مبادا بیان چنین عقایدی خشم دشمنان سُنّی‌‌شان را برانگیزد. این دو عامل در ترکیب با یکدیگر ماهیت آموزه تقیه (احتیاط) و کتمان (سِرنگه‌‌داری) را تشکیل می‌‌دهند.

نمونه‌‌ای از رویکرد تمثیلی ( تأویل) موجود در سنت تفسیری شیعه را می‌‌توان در تفسیر سفر شبانه محمد[[ص]] دید که بنابر سنت تفسیری مسلمانان، در نخستین آیه سوره ۱۷ (سورة الإسراء) بدان اشاره شده است. نویسندگان اسماعیلی و نُصَیری، به رغم آگاهی از فهم متعارف از این آیه در پیوند با سفری واقعی که طی آن پیامبر[[ص]] از مکه به اورشلیم برده شد، این آیه را چون نمادی از طی مقامات روحانی توسط امامان یا دیگر اشخاص در قلمرو ملکوتی تفسیر کرده‌‌اند.۱

اسماعیلیان در تفسیر کردنِ فقه اسلامی نیز به استفاده از تمثیل، در کنار دیگر روش‌‌ها، گرایش دارند. ازاین‌‌رو، برای مثال، «ارکان اسلام» در نگاشته‌‌های اسماعیلی معناهایی نمادین یافته‌‌اند: نمازهای واجب پنج‌‌گانه نظیر پنج درجه ملکوتی (حُدود) در نظام سلسله‌‌مراتبی اسماعیلی‌‌اند؛ زکات یعنی اینکه آنان که به شناخت رسیده‌‌اند باید مرشدان مطمئنی برای راهنمایی مردم عرضه کنند؛ روزه (صَوم) مستلزم رعایت سکوت و فاش نکردن اسرار دینی نزد غیر یا تشرف‌‌نایافتگان است؛ زیارت مکه (حجّ) به معنای زیارت امام ـ مظهر خانه خدا ــ است، چون معرفت الهی در کف اوست.۲ گفتنی است که این گرایش، که در اسماعیلیه رایج است، در برخی گروه‌‌های دیگر همچون نُصَیریه و دروزیه نیز یافت می‌‌شود؛ اما باید به تفاوتی خاص اشاره کرد. تمثیل‌‌گرایانِ میانه‌‌رو ـ برای مثال شیعیان امامی و بیشترِ اسماعیلیان ــ بر آن بودند که تفسیر تمثیلی که معنای حقیقی قرآن را فاش می‌‌کند، در پی

1.. برای رویکرد اسماعیلی، ن.ک: القاضی النعمان، اساس التأویل، ص۳۳۷؛ برای تفسیر نُصَیری، ن.ک: رسالۀ نویسندۀ نُصَیری ابو عبد الله الحسین بن هارون الصائغ (ز. قرن چهارم/دهم) در:
M. M. Bar-Asher and A. Kofsky, The Nuṣayrī-ʿAlawī Religion: An Enquiry into its Theology and Liturgy (Leiden, ۲۰۰۲), pp. ۸۹-۹۷.

2.. See: I. K. Poonawala, ‘Ismaʿīlī Taʾwīl of the Qurʾān’, in A. Rippin, ed., Approaches to the History of the Interpretation of the Qurʾān (Oxford, ۱۹۸۸), pp. ۱۹۹-۲۲۲, at p. ۲۱۸, referring to the Kitāb al-iftikhār by Abū Yaʿqūb al-Sijistānī (d. after ۳۶۱/۹۷۱), ed. I K. Poonawala (Beirut, ۲۰۰۰), pp.۲۴۰-۲۶۳[[ب.ت: پوناوالا، تأویل]].


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
36

گروه و انحصارگراییِ دینی است. گروه بر این باور است که خودش صاحب برترین حقایق دینی است؛ حقایقی که دیگران نباید با ایشان در آن شریک باشند؛ حتی اعضای گروه هم باید این حقایق را به‌‌تدریج و تنها پس از طی کردن سلسله‌‌مراتب معرفت دینی بیاموزند. این حلقه پنهانِ سِرنگه‌‌داری در تمایزی که اسماعیلیان میان برگزیدگان (خاصة) و عوام (عامة) قائل‌‌اند نقش محوری دارد. تمایزگذاریِ مشابهی در دیگر گروه‌‌هایی که ارتباطی با اسماعیلیه دارند وجود دارد؛ برای مثال: دروزیان که ارتباط مستقیم با اسماعیلیه دارند، و نُصَیریان که ارتباط غیرمستقیم دارند.

استفاده از چنین روش‌‌هایی می‌‌تواند معنایی روحانی به زندگی گروه‌‌های فرقه‌‌گرای رازوار ببخشد. چنان‌‌که هولنبرگ، در پی تک‌‌نگاشت ساموئل توماس درباره نگاشته‌‌های فرقه‌‌های قُمران، به طور قانع‌‌کننده‌‌ای می‌‌گوید:

ادبیات رازوار... معنای یک حقیقت و واقعیت پنهان و سرّی را، که تنها مختص گروه برگزیده‌‌ای از مُشرَّف‌‌شدگان است، در اختیار جامعه می‌‌گذارد. این واقعیتی نو و متفاوت را پدید می‌‌آورد، یک «جهان دوم» که در آن اعضای جامعه جایگزینی برای جهان ظاهر را تجربه می‌‌کنند. دسترسی به این جهانِ جایگزین از طریق دگرگونیِ تمام‌‌عیارِ مرید حاصل می‌‌شود؛ تجربه‌‌ای شورانگیز از دریافت معرفت پنهان.۱

گاهی استفاده از فنونِ رازوار از ضرورتی حیاتی نشئت می‌‌گیرد. [[یعنی وقتی که]] اقلیت‌‌های دینی و عقیدتی بیانِ آشکارا و بی‌‌پروای عقایدی را که برای اکثریتِ حاکمْ ناخوشایند است خطرناک می‌‌یابند. و درواقع، بسیاری از فرقه‌‌های شیعی در سراسر تاریخ که تحت حکومت سُنّیان بالیدند، هم در زندگی روزمره و هم در هنگام نگاشتن آموزه‌‌های دینی‌‌شان، نیاز به استفاده از فنون بقا داشتند. عالمان شیعی از هر فرقه‌‌ای، می‌‌بایست روی ریسمانی باریک

1.. See: D. Hollenberg’s chapter in this volume, ‘The Empire Writes Back: Fatimid Ismaili Taʾwīl (Allegoresis) and the Mysteries of the Ancient Greeks’, referring to S. I. Thomas, The ‘Mysteries’ of Qumran: Mystery, Secrecy, and Esotericism in the Dead Sea Scrolls (Atlanta, ۲۰۰۹).

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11512
صفحه از 416
پرینت  ارسال به