35
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

اصول و روش‌‌های سنت تفسیری شیعه

روش‌‌های تفسیری که مفسران شیعی استفاده می‌‌کنند، تا حد زیادی همان‌‌هاست که سُنّیان به کار می‌‌بندند. این روش‌‌ها بسیار متنوع است و، از یک سو، شامل روش‌‌های تفسیری متنی‌‌ای چون دگرخوانش‌‌ها (یا قرائت‌‌های متفاوت)، تفسیر واژگانی و شرح نحوی می‌‌شود؛ و، از سوی دیگر، تفسیرگری مبتنی بر قراین را داریم که شامل استفاده گسترده از احادیث درباره شرایط نزول آیات خاص ( اسباب النزول) و کاربرد اصل نسخ، و نیز تفسیرهای تمثیلی و نمادیابانه می‌‌شود.

مفسران شیعی، شاید حتی بیشتر از همتایان سُنّی‌‌شان، دیدگاه‌‌های خاص‌‌شان را با ارجاع به شواهد قرآنی تقویت می‌‌کنند. [[اما]] یک وجه تمایز پررنگ [[میان این دو دسته]] این است که مفسران شیعی می‌‌کوشند در قرآن ارجاعات صریحی به موضوعاتی چون ویژگی‌‌های فراطبیعی و اسرارآمیز امامان، یا آموزه‌‌های اصلی شیعه مانند مصونیت امامان از گناهان و خطاها (عِصمَة)، و امتیازی که برای شفاعت امتشان (شَفاعَة) بدانها بخشیده شده، پیدا کنند.

شیعه به طور کلی و اسماعیلیه به طور خاص، بیشتر از هر شاخه دیگر اسلامی، نقشی مرکزی به سبکِ نگارشِ رازوار اختصاص داده‌‌اند. ویژگی بارز این سبکِ نگارش اتکا بر تفسیر تمثیلی  نمادیابانه و همچنین استفاده از رمزنویسی و دیگر روش‌‌های پوشیده‌‌گویی است. به بیان هانری کُربَن، یکی از محققان برجسته قرن بیستم در زمینه تشیع، تشیع «حرم رازوارگی در اسلام» (le sanctuaire de l’ésoterisme de l’Islam) است.۱ یک تعریف دقیق و شیوای دیگر از سرشت سنت تفسیری شیعه از آنِ امیرمعزی است که تشیع از روزهای نخستش خود را «مکتبی هرمنوتیکی» تعریف کرده است.۲

در تشیع (مانند بسیاری دیگر از گروه‌‌های دینی در دین‌‌های دیگر غیر از اسلام)، میل وافر به سبکِ نگارشِ رازوار از دو عامل اصلی ریشه می‌‌گیرد. عامل نخست، مفهوم برتریِ

1.. H. Corbin, En Islam Iranien: Aspects spirtuaels et philosophiques (Paris, ۱۹۷۱-۱۹۷۲), vol. ۱, p. xiv, whence D. de Smet, ‘Zahir et bāṭin’, in J. Servier, ed. Dictionnaire de l’ésotérisme (Paris, ۱۹۹۸), pp. ۱۳۸۷-۱۳۹۲.

2.. Amir-Moezzi, ‘The Tafsīr of al-Ḥibarī’, Chapter ۵.


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
34

این دوره رد نظریه تحریف بود. اما برخی عالمان شاخص اواخر دوره صفوی ـ مانند محمد صالح مازندرانی در شرحش بر اصول من الکافی کلینی (د. ۳۲۸/۹۳۹-۹۴۰ یا ۳۲۹/۹۴۰-۹۴۱)، هاشم بحرانی در کتابش البرهان فی تفسیر القرآن و نعمت‌‌الله جزائری (د. ۱۱۱۲/۱۷۰۰) در کتابش الانوار النعمانیة ــ به دیدگاه‌‌های عالمان امامی پیشابویه بازگشتند که صحابه پیامبر[[ص]] را به تحریف متن قرآنی متهم می‌‌کردند.۱ تندروترین نماینده نظریه تحریف در دورانِ جدید حسین بن محمد تقی نوری طبرِسی (۱۳۲۰/۱۹۰۵) است. یک حدیث مکرر، که نوری استدلالش به نفع تحریف را بر آن بنیان می‌‌نهد، قیاسی میان شیعیان[۲] و یهودیان برقرار می‌‌کند. ”چنان‌‌که یهودیان و مسیحیان کتاب پیامبرشان [کذا!] را پس از او تغییر دادند، این امت [یعنی مسلمانان] نیز قرآن را پس از پیامبرمان ـ درود خدا بر او و خانواده‌‌اش باد ــ دچار تغییر و تحریف خواهند کرد؛ چون هر چه در میان بنی اسرائیل رخ داده، قطعا در این امت نیز رخ می‌‌دهد."۳  ۴ اما باید تأکید کرد که لحن شدیدا ضدسنیِ نوری را حتی عالمانِ شیعیِ روزگارِ خودش هم نقد کردند. بااین‌‌حال مسئله تحریف هرگز از شمایل بحثی داغ میان شیعیان و سنیان خارج نشد؛ تا جایی که ”به‌‌سختی می‌‌توان کتابی جدید در موضوع عام علوم قرآنی یافت که نویسنده‌‌اش فصلی را به بحث تحریف اختصاص نداده باشد."۵

1.. Kohlberg and Amir-Moezzi, Revelation and Falsification, p.۲۸
[[ب.ت: کلبرگ، ترجمه و نقد]].

2.*] ظاهرا سهو قلمی صورت گرفته و نویسنده می‌خواسته از قیاس بین سنیان و یهودیان، یا مسلمانان و یهودیان، سخن بگوید. (م.)

3.. الحسین بن محمد تقی النوری الطبرِسی، الفصل [[کذا]] الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب، ([تهران]، ۱۲۹۸/۱۸۸۱ (چاپ سنگی))، ص۳۵؛ همچنین ن.ک:
R. Brunner, ‘The Dispute about the Falsification of the Qurʾān between Sunnis and Shiʿis in the Twentieth Century’, in Stefan Leder et al., ed., Studies in Arabic and Islam: Proceedings of the ۱۹th Congress, Union Europeénne des Arabisante et Islamisants [Halle ۱۹۹۸] (Leuven and Paris, ۲۰۰۲), pp. ۴۳۷-۴۴۶, at p. ۴۳۹.

4.توجه به این نکته ضروری است که به رغم فراوانی روایات حاکی از تشابه میان امت اسلام و امت‌های پیشین، در هیچ یک از این روایات، تحریف قرآن به عنوان مصداقی از این مشابهت‌ها ذکر نشده و مطلب مذکور در متن، برداشت شخصی محدث نوری است.

5.. See: Brunner, ‘The Dispute’, p. ۴۴۵.
مسئلۀ تحریف در دوران جدید، با تأکید ویژه بر دیدگاه‌های نوری طبرسی، به‌تفصیل در منبع زیر تحلیل شده است:
Reiner Brunner, Die Schia und die Koranfälschung (Würzburg, ۲۰۰۱), especially pp. ۳۹-۶۹.

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11517
صفحه از 416
پرینت  ارسال به