33
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

شیعه، شناسایی بخش‌‌هایی از قرآن است که بنابر ادعا درباره خانواده پیامبر نازل شده‌‌اند. آنچه اهمیتی فوق‌‌العاده دارد، کشف رمز از نام‌‌های اشخاصِ ناظر به اسلام شیعی یا دشمنانش است، که باور بر این بود که در قرآن به آنها اشاره شده است؛ زیرا ”دانستن نام‌‌های [این] اشخاص، دین خداست (مَعرِفَة الرِّجال دین الله)"، چنان‌‌که در شماری از بیانات منسوب به امامان گفته شده است.۱ ناهمخوانی میان متن قرآنی و دیدگاهِ شیعی ضرورتا چیزی نیست که یک تفسیرِ «درست» بتواند آن را علاج کند. این ناهمخوانی ناشی از شکافی متنی میان متن قرآنیِ ناتمامی است که سُنّیان در اختیار دارند و متن آرمانی‌‌ای که، بنابر باور شیعی، دیگر در اختیار هیچ کس نیست؛ اما در آخرالزمان مهدی[[ع]] آن را آشکار خواهد کرد.

با آغاز دوره آل‌‌بویه، باز هم در پی تغییرات سیاسی و اجتماعی‌‌ای که شیعه امامی متحمل شد، گرایشی به تعدیل رخ داد و برخی از نقدها فروکش کرد. عالمان برجسته شیعه امامی، مانند محمد بن محمد النعمان، که بیشتر به نام شیخ مفید (د. ۴۱۳/۱۰۲۲) شناخته می‌‌شود، شریف مرتَضی (د. ۴۳۶/۱۰۴۴)، ابوجعفر طوسی و یک قرن بعد ابوعلی طَبْرِسی (د. ۵۴۸/۱۱۵۳)، این دیدگاه را برگزیدند که هرچند متن قرآن چنان‌‌که ما در اختیار داریم ناکامل است، هیچ تحریفی در آن راه نیافته است. به عبارت دیگر، آنچه در نسخه عثمانی یافت می‌‌شود حقیقت هست، اما نه تمام حقیقت؛ چون شامل همه آنچه بر محمد[[ص]] نازل شده نیست. چنان‌‌که اتان کلبرگ نشان داده است، در سراسر تاریخ شیعه امامیه بارها تغییراتی در رهیافت این گروه به مسئله تمامیت قرآن رخ داده است.۲ این روند تغییر را می‌‌توان به یک حرکت آونگی تشبیه کرد: در شیعه نخستین، تا میانه قرن چهارم/دهم، شیعیان امامی دیدگاهی بسیار تندروانه داشتند؛ بعد از آن، یعنی در دوره آل‌‌بویه، دیدگاهی معتدل‌‌تر غالب شد؛ سپس ”با بازپدیداریِ اخباریون در دوره صفویه، که برای تک‌‌تک احادیث اهمیت بسیاری قائل بودند، مسئله طرز نگرش به نسخه عثمانی باز احیا شد." ۳ ۴ دیدگاه غالب در

1.. ن.ک: الصفّار القمّی، بصائر الدرجات (تبریز، ۱۳۸۰/۱۹۶۰)، ص۲۵۶؛ و نیز:
Amir-Moezzi, "The Tafsīr of al-Ḥibarī’, Chapter ۵.

2.. دربارۀ موضع‌های مختلف شیعیان امامی نسبت به این مسئله، ن.ک:
Kohlberg, ‘Some Notes on the Imāmite Attitude to the Qurʾān’[[ب.ت: کلبرگ، نکاتی]].

3.. Ibid., p. ۲۱۷. See also: Amir-Moezzi, ‘The Tafsīr of al-Ḥibarī’, Chapter ۵.

4.در این دسته‌بندی تاریخی لازم است به غلبۀ جریان‌های خاص مانند غالیان، اهل حدیث و عقل‌گرایان در دوره‌های مختلف توجه داشت؛ چراکه غلبۀ هر یک از این گروه‌ها در هر دوره موجب تسلط یک نگرش خاص شده است.

تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
32

می‌‌دانم که شما شب را چگونه گذراندید: در نهصد کلمه تحریف و دستبرد و دگرگونی وارد کردید (حَرَّفتُم وَغَیَّرتُم وَبَدَّلتُم)... سیصد کلمه را تحریف کردید، در سیصد کلمه دست بردید و سیصد کلمه را دگرگون کردید." علی[[ع]] سپس این آیه (بقره: ۲۷۹) را قرائت کرد: ”وای بر آنان که کتاب را با دستان خودشان نگاشتند و سپس گفتند: «این از جانب خداست» ( فَوَیلٌ لِلَّذینَ یَکتُبونَ الکِتابَ بِأیدیهِم ثُمَّ یَقولونَ هَذا مِن عِندِ اللهِ)."۱

واضح است که اعداد مذکور در روایت را نباید به معنای لفظی‌‌شان گرفت؛ چنان‌‌که سه فعل مختلفِ به‌‌کاررفته در توصیف آن کارهای ویرایشی (حَرَّفَ، غَیَّرَ و بَدَّلَ) به هیچ عنوان نشان‌‌دهنده روش‌‌های تحریفیِ مجزا نیستند.

بیانات شیعی پرشماری راجع به وضعیت اولیه متن اصلی قرآن، پیش از تحریفِ ادعایی به دست سُنّیان، در دست است. در یک روایت مشهور، که در نگاشته‌‌های بیشترِ مفسران متقدم شیعی یافت می‌‌شود، امام محمد باقر[[ع]] اعلام می‌‌کند: «قرآن [متشکل از] چهار بخش نازل شد: یک بخش درباره ما [شیعه]، یک بخش درباره دشمنان ما، یک بخش اوامر و مقررات ( فَرائِض وَأحکام)، و یک بخش هم سنت‌‌ها و مَثَل‌‌ها (سُنَن وَأمثال). و بخش‌‌های رفیع قرآن درباره ماست (وَلنا کَرائِم القُرآن)».۲۳

گزارش‌‌های دیگر راجع به طولِ قرآنِ اصلی است. این باور هست که قرآن شامل هفده‌‌هزار آیه۴ بوده است.۵ سوره ۳۳ ( الأحزاب) را اغلب به عنوان مثالی از متن اصلی قرآن می‌‌آورند که دو و دوسوم طولانی‌‌تر از سوره ۲ ( البقرة) بوده است؛۶ درحالی‌‌که خود سوره بقره هم از این که در نسخه عثمانی آمده طولانی‌‌تر بوده است.۷ یک دغدغه اصلی در سنت هرمنوتیکی

1.. ابوالنضر محمد بن مسعود العیاشی (م. اوایل قرن چهارم/دهم)، تفسیر العیاشی، تص. هاشم الرسولی المحلاتی (قم، ۱۳۸۰/۱۹۶۰)، ج۱، صص۴۷-۴۸، حدیث ۶۲.

2.. تفسیر العیاشی، ج۱، ص۹، حدیث ۳، که در آن تقسیمی سه‌وجهی پیشنهاد شده است. همچنین ن.ک:
Kohlberg and Amir-Moezzi, Revelation and Falsification, p. ۸, tradition ۱۱ (the Arabic text) and p. ۵۹, note ۱۱ (of the English section).

3.روایت مذکور در متن ناظر به رویکرد تأویلی مفسران امامی به آیات قرآن است، نه تحریف لفظی آن. شاهد آنکه بسیاری از آیات همین قرآن موجود در روایات امامی به همین سبک تأویل شده‌اند.

4.پژوهش‌های جدید بر اساس نسخه‌پژوهی کافی کلینی نشان می‌دهد که اصل این روایت «هفت‌هزار آیه» و نه «هفده‌هزار آیه» بوده و ظاهرا بر اثر اشتباه کاتب کلمۀ «عشر» به متن روایت افزوده شده است. اما بر فرض درست بودن عدد هفده‌هزار در این روایت، بسیاری از روایات دیگر هست که تعداد آیات موجود را تأیید می‌کند. بنابراین باید این روایت را حمل بر بیان کثرت آیات کرد، نه تعیین تعداد دقیق آنها، یا اینکه آن را ناظر به مجموع وحی‌های قرآنی و غیرقرآنی دانست. برای تفصیل بحث، ن.ک: احسانی‌فر لنگرودی، محمد، «صحیحۀ هشام و شمار آیات قرآن»، علوم حدیث، ش۵۱، صص۸۵-۱۰۴.

5.. Ibid., p. ۹, tradition ۱۶ (the Arabic text) and pp. ۶۱-۶۲, note ۱۶ (the English section).

6.. Ibid., p. ۱۰۹, tradition ۴۱۸ (the Arabic Text) and pp. ۱۹۸-۱۹۹, note ۴۱۸ (the English section).

7.. Ibid., p. ۱۱۰, tradition ۴۲۱ (the Arabic Text) and p. ۲۰۰, note ۴۲۱ (the English section).

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11544
صفحه از 416
پرینت  ارسال به