29
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

ازآنجاکه من دیدگاهم را در این مسئله به‌‌تفصیل در مطالعات پیشین بیان کرده‌‌ام، در اینجا آنها را به‌‌اختصار بازمی‌‌نمایم. در تلاش برای تعیین ویژگی‌‌های اصلی سنت تفسیری اولیه شیعه ـ و با در ذهن داشتن نوع سؤالاتی که ریپین طرح کرده است ــ من اصطلاح «مکتب تفسیری پیشابویه» را وضع می‌‌کنم و چهار معیار پیشنهاد می‌‌کنم که با کمک آنها می‌‌توان این مکتب را تعریف کرد، به گونه‌‌ای که هم از تفسیر شیعی متأخر، و هم از سنت تفسیری سنی متمایز شود. به نظرم می‌‌رسد که این ویژگی‌‌ها نه‌‌تنها به‌‌درستی تفسیر پیشابویه را توصیف می‌‌کنند، بلکه در بخش‌‌هایی (یعنی ویژگی "ب" و "د") درباره تفسیر اسماعیلیِ متناظر با همان دوره هم صادق هستند. این ویژگی‌‌ها عبارت‌‌اند از:

الف) تفسیر کردن به وسیله حدیث؛

ب) پرداخت گزینشی به متن قرآن، یعنی تأکید عمده بر آیاتی با ارجاعات بالقوه شیعی؛

ج) کم‌‌علاقگی به موضوعات کلامی (در میان آموزه‌‌های اساسی شیعی، عمدتا ولایت و برائت مورد توجه ویژه هستند)؛

د) موضع ضدسنی و نگرش دشمنانه به صحابه برجسته پیامبر.۱

می‌‌توان به‌‌درستی ادعا کرد که دو ویژگی نخست در سنت تفسیری اولیه سُنّی هم وجود دارند؛ تفسیرهایی مانند تفسیر مجاهد (د. ۱۰۴/۷۲۳) یا عبد الرزاق (د. ۲۱۱/۸۲۶) تقریبا به طور کامل بر مبنای حدیث شکل گرفته‌‌اند. ویژگی دوم هم منحصر به سنت تفسیری اولیه شیعه امامی نیست. اما حضور همه چهار ویژگی در یک ترکیب، ویژگی منحصربه‌‌فردی است که بی‌‌حرف‌‌وحدیث وجه تمایز سنت تفسیری شیعه امامی پیشابویه به عنوان یک مکتب مستقل است. بعد از آن، تغییری در نگرش شیعه امامیه به تفسیر هویدا می‌‌شود که آغازگر آن ابو جعفر طوسی است.۲ می‌‌توان ویژگی سنت تفسیری این دوره را این دانست که کمتر متکی

1.. M. M. Bar-Asher, Scripture and Exegesis in Early Imāmī Shiism (Jerusalem and Leiden, ۱۹۹۹), pp. ۷۱-۸۶[[ب.ت: بَرـ‌ اَشِر، ترجمه و نقد، صص۱۲۵-۱۴۳]].

2.. دیگر تبیین‌ها برای این تغییر را در منبع زیر بیابید:
M. A. Amir-Moezzi, ‘The Tafsīr of al-Ḥibarī (d. ۲۸۶/۸۹۹): Qurʾanic Exegesis and Early Shiʿi Esotericism’ (English translation in Chapter ۵ of this volume).
ارجاعات زیر به کتاب بالا بر اساس ترجمۀ انگلیسی این مقاله است که در فصل پنجم همین کتاب انگلیسی [[=The Study of Shiʿi Islam]] آمده است.

تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
28

باشند. این پرسش‌‌ها را می‌‌توان با چند پرسش دیگر ادامه داد، برای مثال: چه چیزی سنت تفسیری یک فرقه شیعی را از فرقه دیگر متمایز می‌‌کند؟ تا چه حدی تفسیر ارائه‌‌شده توسط یک مفسر از یک فرقه خاص شیعی، مطابق با تفسیر یک مفسر دیگر از همان فرقه است (با این فرض که تفسیرِ هر دو از یک نوع است)؟ به نظر می‌‌رسد هرچند می‌‌توان به همه این پرسش‌‌ها پاسخ‌‌هایی داد، پاسخ‌‌ها به هیچ روی واضح و دقیق نیستند. بلکه بر اساس دوره زمانی یا خود مفسر متفاوت‌‌اند. برای مثال، گلتسیهر موضع فرقه‌‌گرایانه را متمایزکننده‌‌ترین ویژگی سنت تفسیری شیعه می‌‌داند.۱ مسلما او در مورد سنت تفسیری شیعه امامی متقدم، یعنی دوره پیشابویه، برحق است و حتی اکنون می‌‌توان اضافه کرد که نتیجه‌‌گیری او همچنین درباره سنت تفسیری اولیه اسماعیلیان در همان دوره، یعنی تا اواسط قرن چهارم/دهم، صادق است. اما سنت تفسیری شیعه امامی در دوره‌‌های متأخر، یعنی دوره‌‌ای که عمدتا با آغاز سلسله آل بویه شروع می‌‌شود و با تفسیر التبیان فی تفسیر القرآن ابوجعفر الطوسی (د. ۴۶۰/۱۰۶۷) به اوج خود می‌‌رسد، نمایانگر یک جریان جدید در تفسیر است که در آن صداهای فرقه‌‌ای ملایم‌‌تر شده است. افزون بر این، شباهت این تفسیر به تفاسیر سنی قابل توجه است. محمود ایوب، که ریپین به مقاله‌‌اش درباره تفسیر شیعی ارجاع داده است، به گونه‌‌گونیِ تفسیرِ شیعیِ نخستین اذعان می‌‌کند و دوره‌‌بندی‌‌ای برای این تفسیر ارائه می‌‌کند.۲ پیکره‌‌متنِ تفسیریِ شیعه (عمدتا امامی)، که بخش‌‌های اصلی آن در دهه‌‌های اخیر در دسترس قرار گرفته و برای محققان برجسته قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم دور از دسترس بوده است، ما را قادر می‌‌سازد که توصیف و تحلیل متفاوتی از آنچه آنها ارائه کرده‌‌اند، داشته باشیم.

1.. این را حتی می‌توان از عنوانی که او برای فصل مربوط به تفسیر شیعی برگزیده، دریافت. عنوان آن فصل این است: ‘Secterische Koranauslegung’ [[تفسیر فرقه‌ای قرآن]] (صفحات ۲۶۳-۳۰۹ از چاپ آلمانی)، ‘The Sectarian Interpretation of the Koran’ (صفحات۱۶۷-۱۹۶ از ترجمۀ انگلیسی) [[در ترجمۀ فارسی: «تفسیر در پرتو فرقه‌های دینی»، صفحات ۲۴۱-۲۸۸]].

2.. Mahmoud Ayoub, "The Speaking Qurʾān and the Silent Qurʾān: A Study of the Principles and Development of Imāmī-Shiʿi Tafsīr’, in Andrew Rippin, ed., Approaches to the History of the Text of the Qur’ān (Oxford, ۱۹۸۸), pp.۱۷۷-۱۹۸
[[ب.ت: ایوب، قرآن ناطق]].

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11552
صفحه از 416
پرینت  ارسال به