در اواخر قرن دهم میلادی [[اواخر قرن چهارم هجری]]، تحولات مهمی در هرمنوتیک شیعی پدید آمد. در این دوره عالمانی مانند شریف رضی (د. ۴۰۵/۱۰۱۵)، برادرش سید مرتضی (د. ۴۳۶/۱۰۴۴) و ابو جعفر طوسی (د. ۴۶۰/ ۱۰۶۷)، مشهورترین مفسر شیعه آن دوران، تعدیل در افراط‌‌گراییِ مفسران قبلی ـ که در بالا به آنها اشاره شد ــ را آغاز کردند. مئیر بَر‌‌ اَشِر^۱ در تحقیق مبسوطی درباره تفسیر فرات کوفی، تفسیر قمی و تفسیر عیّاشی، نشان داده است که چگونه می‌‌توان این آثار را نماینده یک «مکتب» پیشا بویه‌‌ای دانست. او همچنین خطوط کلیِ تغییری را ترسیم کرده است که طی آن، روال تفاسیر قدیم‌‌تر تغییر کرد و به روالی بدل شد که کمتر «انزواطلب» بود و نگاهی معتدل‌‌تر و شاید آشتی‌‌جویانه‌‌تر نسبت به مذهب تسنن داشت. بنابراین می‌‌توان این مرحله را هرمنوتیکِ مصالحه (با جامعه بزرگ‌‌تر مسلمانان) توصیف کرد. در این سنت تفسیری، دیگر بر موضوعات جدلیِ پیشین مانند غصب حقوق علی[[ع]] و ناکامل بودن قرآن تأکید نمی‌‌شد و غالباً حتی اشاره‌‌ای نیز به آنها نمی‌‌شد. حتی عالمان بزرگ شیعه بسیاری از مواضع بنیادگرایانه پیشین را به‌‌عنوان افراط‌‌گرایی یا غلو و تجسدباوری یا حلول کنار گذاشتند. به‌‌علاوه، این هرمنوتیکِ جدیدِ مصالحه از نقل حدیث از منابع سُنّی، و نیز جذب و بسط اندیشه‌‌های معتزلی حمایت کرد، کاری که تبعات وسیعی برای آینده فقه و کلام شیعی داشت. نتیجه کلی این تغییراتِ هرمنوتیکی این بود که مفسران شیعه در مسائل مربوط به تفسیرگریِ کُراسه [[=قرآن]]، به‌‌نوعی بر امام تقدم یافتند.^۲ این امر تغییری دوران‌‌ساز بود، که در نتیجه آن شیعیان بغداد در این زمان برای همیشه از شیعیان فاطمی، که وضع موجودِ سرزمین‌‌های مرکزی اسلام را تهدید می‌‌کردند، متمایز شدند. همچنین اولین گزارش‌‌ها درباره بحث‌‌های درون‌‌شیعی بین اصولیان و اخباریان مربوط به همین دوره است؛^۳ هرچند این بحث‌‌ها در دوره‌‌ای پسین، یعنی دوره صفوی، اساساً و به‌‌شدت افزایش یافت، زمانی که هرمنوتیک شیعی دیگر بار تغییر شکل داد و تدوین شد.

دلیل است که سنت شیعی از کتاب خاموش ( الکتاب الصامت)، به معنای خودِ متن قرآن، و کتاب سخنگو ( الکتاب الناطق)، به معنای پیامبر یا امامِ هر عصر، سخن به میان می‌‌آورد.^۱ این قبیل اصول هرمنوتیکی در طی دوره‌‌های مختلفِ نزاع داخلی ( فتنة) در سه قرن نخست اسلام پدید آمدند، یعنی آن زمان که نقش امام در تشیع، راهنمای ربانی^۲ [[یا امام ربانی]] تعریف شد.^۳ تعدادی از آثار اولیه تفسیر شیعی شاهدی بر این پذیرشِ مطلق سخنان امامان در تبیینِ متن قرآن هستند.^۴ علاوه بر آثار تفسیری که بر چنین هرمنوتیکی صحه می‌‌گذارند، این امر در آثار حدیثی، مانند اصول من الکافی اثر کلینی (تهران، ۱۳۸۸/۱۹۶۸)، نیز آشکار است. موضوعات ذیل از جمله موضوعات برجسته در این کهن‌‌ترین طبقه از سنت تفسیری است: تثبیت ولایت علی[[ع]] به عنوان اولین امام، غصب ولایت او، دوستان و دشمنان خدا، بی‌‌خطاییِ (عِصمَة) خاندان مقدس [[اهل بیت (ع)]]، عهد، و بازگشت امام غائب که عدالت را به جهان خواهد آورد. سخنانی که بر ناکامل بودن قرآن تأکید دارند نیز در این دوره رواج داشتند. این سخنان بر این اعتقاد مبتنی‌‌ بودند که نسخه معروف به عثمانی را دشمنان اهل بیت دستکاری (تحریف) کرده‌‌اند.^۵ اعتقاد بر این است که قرآن واقعی توسط امامان محافظت شده و اکنون در اختیار امام غائب است تا در زمان بازگشتِ‌‌ او به وضع سابق بازگردانده شود. دیگر پیش‌‌فرض هرمنوتیکیِ مهم ناپدید‌‌شدن سایر متون یا «طومارهای» مقدسی است که به امامان[[ع]] سپرده شده بودند. مهم‌‌ترینِ آن‌‌ها متن معروف به مصحف فاطمه[[س]] است؛ کتابی که گفته می‌‌شود که به واسطه جبرئیل بر فاطمه[[س]] نازل شد تا در مدت عزاداری‌‌اش بر فوت پدر مایه تسلی او باشد. در این کتاب، نام و مدت امامت یازده امام بعدی مشخص شده است.^۶