و مخصوصا عثمان بن عفان (خ. ۲۳-۳۵/۶۴۴-۶۵۶)، بود. نگاه منتقدانه شیعه (عمدتا امامیه) به متن قرآن در قرون نخست اسلام شدیدتر بود. آنان تدوینگران را متهم به تحریفِ متن قرآن، هم با حذف و هم با اضافه برخی عبارت‌‌ها، می‌‌کردند. افزون بر این، ادعای تحریف قرآن یکی از استدلال‌‌های اساسی‌‌ای بود که سنت شیعی نخستین ـ یعنی عمدتا شیعه پیشابویه ــ بدان متوسل می‌‌شد تا نبودِ هرگونه ارجاع صریح به شیعه در قرآن را تبیین کند. در تفاسیر شیعی بر قرآن، احادیث بسیاری یافت می‌‌شود که صحابه پیامبر[[ص]] را متهم به ایجاد خدشه در تمامیت متن قرآن می‌‌کند. در یکی از این احادیث، که در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری[[ع]] (د. ۲۶۰/۸۷۳-۸۷۴) نقل شده، آمده است: ”آنان که هوس‌‌هایشان خِرَدشان شد[^۱] (یعنی صحابه) معنای درست کتاب خدا را تحریف کردند (حَرَّفوا) و آن را تغییر دادند (وغَیَّروهُ)."^۲ کتاب القرائات احمد بن محمد سیاری (ز. اواخر قرن سوم/نهم) خزانه‌‌ای از این گونه احادیث است که با نام کتاب التنزیل والتحریف نیز شناخته می‌‌شود.^۳ چاپ تصحیح‌‌شده این کتاب توسط ا. کلبرگ و م.ع. امیرمعزی هم‌‌اکنون در دسترس است.^۴

شایان ذکر است که مفسران رغبتی به اثبات آن ادعای کلی با آوردن نمونه‌‌هایی از متون که، از دیدگاه آنان، در آنها دست برده شده است ندارند. اینکه این احادیث چقدر با کلی‌‌گویی همراهند را می‌‌توان با استناد به نقلی منسوب به جعفر صادق[[ع]]، که در ارتباط با آیه ۲۷۹ بقره نقل شده است، نشان داد:

عبدالله بن عمرو بن العاص در هنگام ترک خانه [خلیفه] عثمان، امیر مؤمنان [علی][[ع]] را دید و به او گفت: ”ای علی، ما شب را به گونه‌‌ای گذراندیم که امیدواریم خدا به واسطه آن این امت را تقویت کند." علی[[ع]] پاسخ داد: ”من

و مایل به استفاده از حدیث است. این را می‌‌توان به‌‌روشنی، هم در موقعیت حاشیه‌‌ای حدیث در تفاسیر این دوره دید، و هم در حذف یا کوتاه‌‌سازی سلسله راویان ( اِسناد). مفسرانی که نمایندگان این جریانِ جدید در تفسیر شیعی امامی‌‌اند، در [[چگونگیِ]] رویکردشان به اسلام سُنّی، به طور کلی، و طبقه صحابه پیامبر، به طور خاص، مرددند. در اینجا راهی میانه وجود دارد. آنها در نقد بی‌‌پرده صحابه پیامبر[[ص]] جانب احتیاط را نگاه می‌‌دارند و مواظب‌‌اند که جایگاه سه خلیفه نخست را به شیوه پیشینیانِ پیشابوییِ خودشان فرونکاهند.^۱ در همه ویژگی‌‌هایی که در اینجا به عنوان معیارهایی برای تمایز نهادن میان دو دوره اصلی در تاریخ تشیع استفاده می‌‌کنیم، عمده تأکید، چنان‌‌که ریپین هم به‌‌درستی اشاره می‌‌کند، بر محتوا است. امیرمعزی در راستای همان پژوهش‌‌های پیشین‌‌اش درباره شیعه نخستین، در مطلبی که درباره حِبَری نگاشته، بر دیگر ابعادی که دوره پیشابویه را از دوره آل‌‌بویه و پسابویه متمایز می‌‌کند، انگشت تأکید نهاده است. کهن‌‌ترین مرحله، که همان مرحله پیشابویه است، در دسته‌‌بندی او بر اساس ابعاد رازوار، اسرارآمیز و سحرآمیز آن مشخص می‌‌شود. به این مطلب می‌‌توان این را هم افزود که این ویژگی‌‌ها به‌‌وضوح در تفسیر اسماعیلیِ متناظر با این دوره هم دیده می‌‌شود؛ برای مثال در: کتاب الکشف منسوب به جعفر بن منصور الیمن (د. ح. ۳۴۷/۹۵۷)، یکی از مروجانِ دعوةِ اسماعیلی  فاطمی. این ابعاد به‌‌وفور در آثار تفسیری و غیرتفسیری این دوره وجود دارند، اما به‌‌تدریج از نوشته‌‌های مربوط به دوره آل‌‌بویه به‌‌بعد ناپدید می‌‌شوند. گفتنی است که این مرحله کهن، با عناصر آشکارا فرقه‌‌گرایانه، انزواطلبانه و ضدسنی‌‌اش که همه از ویژگی‌‌های دوره پیشابویه است، بعدها در تاریخ شیعه امامیه در نوشته‌‌های شخصیت‌‌های سرشناسِ دوره صفوی باز رخ نمود.^۲

مسئله تمامیت قرآن (یا، آن متن اصیلی که باید تفسیر شود کدام است؟)

هسته اصلیِ نزاع میان اسلام سُنّی و اسلام شیعی، حول تمامیت قرآن شکل می‌‌گیرد. شیعه درباره درستی نسخه عثمانی (یا تِکْسْتوس رِسِپتوس) از قرآن چون‌وچرا داشت و درباره چگونگی تدوین آن شبهه‌‌ می‌‌افکند و مدعی غرض‌‌ورزیِ تدوینگران، یعنی سه خلیفه نخست