به نظر می‏رسد اساساً پرسش از تحریف یا عدم تحریف کتاب مقدس، یکی از آفت‏های مطالعات تطبیقی در جامعه علمی ماست.^۱ هنوز پازل‏های مفقوده بسیاری فراروی ما قرار دارند که بدون تکمیل آنها، پاسخ مطلوب به اين پرسش دشوار است. ضمن اینکه ادله قرآنی ارائه‎شده بر تحریف نیز به‎شدت مخدوش‏اند.^۲ ازاین‎رو بهتر است پاسخ این پرسش را به نسل‏های آینده واگذار کنیم. رسالت فعلی برای مطالعات تطبیقی، برداشتن گام‏های بسیار کوچک و جزئی است. یکی از این حوزه‏ها بررسی واژگان مشترک و نحوه کاربست آنهاست و این کار، آشنایی عمیق با ادبیات عهدینی را می‏طلبد. برای مثال، توفيقِ آقای ديويد کونست‏لينگر^۳ در تحليل واژه قرآنی «راعنا» (نک. بخش دوم) مرهون همين آشنایی بوده است.

۲. به‎کارگيری منابع ریشه‏شناسی نوین

برخی از منابع که چند دهه پيش در حوزه ريشه‏شناسی نوشته شدند، امروزه ديگر جزو منابع اوليه و دم‏دستی به شمار می‎آیند؛ مانند جدولی که برگشترسر در مقدمه‏ای بر زبان‎های سامی (ص۱۸۲-۱۹۲) از واژگان مشترک زبان‎های سامی تهیه کرده است،^۴ و نیز کتاب دوجلدی محمدجواد مشکور با عنوان فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‎های سامی و ایرانی. اما تعدادی از منابع فنی‏تر را می‏توان در دو قسم از هم تفکيک کرد:

الف) منابع خاص قرآنی

برخی از مهم‏ترين اين دست منابع بدین قرارند:

هیچ زبانی از این تغییر در امان نیست، و اساساً این بی‏ثباتی، عامل پویایی زبان به شمار می‏رود. تغییرات زبان گاه بر اثر عامل درونی است و گاه بر اثر عامل بیرونی. برای مثال پدیده واژه‏های دخیل، یک عامل خارجی محسوب می‏شود. در این میان، برخی از زبان‎ها مانند عربی به لحاظ اینکه قدرت ساخت بالایی دارند، مشاهده تغییرات در آنها برای پژوهشگر دشوار می‏شود. به تعبیر ظریف استاد ادیب‎سلطانی، هر واژه‏ای که وارد زبان عربی می‏شود در حکم ژن مغلوب است.^۱

بر اساس شناخت محدود نگارنده از زبان‎های سامی، به طور خاص عبری و عربی،سه پیشنهاد مطرح می‏شود که تحلیل اندک آنها، ادامه مطالب این فصل را شکل می‏دهند.

۱. توجه به ادبيات عهدينی

ازآنجا که بخش درخور توجهی از آیات قرآن کریم ناظر به مطالب تورات و انجیل است، برای هر گونه پژوهش قرآنی و به طور خاص مباحث فقه اللغه، آشنایی مستقیم با ادبیات و محتوای کتاب مقدس ضروری می‏نمايد. البته می‏دانیم که این موضوع از دیرباز کانون مناقشه بوده است و ابعاد مختلفی دارد. برای مثال، وزیر مغربی (۴۱۸ـ ۳۷۰ق) به جای نقل از اسرائیلیات، مستقیماً به متن عهدین مراجعه و مطالبی را از آنها در تفسیر خود نقل می‏کند.^۲ در دوره میانه، بقاعی (۸۰۹ـ ۸۸۵ق.) الأقوال القویمة فی حکم النقل عن الکتب القدیمة را در دفاع از استنادات خود به کتاب مقدس و ردّ أصل الأصیل فی تحریم النقل من التوراة والإنجیل، تألیف همدرس خودش سخاوی (قرن نهم) نوشت.^۳