دانش ژرف وی از عهد عتيق و محيط اجتماعی آن، تجربه فراوان او در همه موضوعات کاربردی مرتبط با تهيه کتاب، مهارت‏های نظام‏يافته‏اش، و از همه بالاتر دورانديشی‏های الهياتی بوتروک، ارزش بی‏حد و حصری به کار ما بخشيده بود. جلد‏های بعدی از همه اينها تهی خواهند بود.^۱

برخی قاموس‏های قرآنی معاصر

در سده اخیر، واژه‏نامه‏های قرآنی متعددی در کشور ما و نيز در جهان اسلام منتشر شده است و این فراوانی، انتخاب را برای مقایسه دشوار می‏ساخت؛ اما با احتساب برخی ملاک‏ها (استفاده از منابع غربی، جمعی بودن کار و موارد مشابه) سه اثر زير را برگزيديم:

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (۱۴ جلد)، حسن مصطفوی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ اول، ۱۳۶۸؛

لغتنامه قرآن کریم (۶ جلد)، به کوشش: محمود عادل سبزواری، تهران: نشر ثالث، چاپ اول، ۱۳۸۳؛

المعجم فی فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته (تا کنون ۲۸ جلد)، جمعی از نویسندگان، زیر نظر محمد واعظ‏زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس، ۱۳۸۷

در باب اثر اخیر، در اینجا فقط مباحث لغوی‎اش با عنوان «نصوص لغوی» مطمح نظر است. ازآنجاکه این قاموس‏ها برای قرآن‏پژوهان شناخته‎شده‏ هستند، معرفی آنها در اینجا ضروری نمی‏نماید. بدین ترتیب، مقایسه خود را در سه محور «گستره زبان»، «روش تاريخی» و «تفکر انتقادی» پی می‎گیریم.

دائرةالمعارف علاوه بر انگلیسی، به ایتالیایی و پرتغالی نیز ترجمه شده است. ترتیب مدخل‏ها در متن آلمانی، بر اساس الفبای عبری است و اين ترتیب در ترجمه‏ها نيز حفظ شده است. ترجمه انگليسی آن به ۱۵ جلد توسعه يافت. علاوه بر اين، دو جلد ديگر به عنوان نمايه در نظر گرفته شده که در دست چاپ است. جلد شانزدهم، اصطلاحات آرامیِ عهد عتیق را در بر می‏گیرد و ویراستار علمی آن، پرفسور اینگو کوت‏زیپر^۱ است و جلد هفدهم، نمایه کلی است. در نهایت این مجموعه دربردارنده تحلیل زبان‏شناسی حدود ۱۱۵۰ کلیدواژه از تورات عبری (عهد عتیق) است. البته تعداد متعددی از آنها در ذیل واژگان اصلی مطرح شدند. در ادامه، برای اشاره به اين واژه‏نامه، از علامت اختصاری TDOT استفاده خواهيم کرد.

نوع تحليل‏های ارائه‎شده در ذيل هر واژه، بر يک منوال ثابت نيست و با توجه به اهميت و ابعادی که يک واژه می‏تواند داشته باشد، متغير است. به طور کلی، هر واژه در ذیل عناوینی اصلی چون: ۱.ريشه‎شناسی و معناشناسی، ۲. ميزان کاربرد در عهد عتيق، ۳. کاربردهای اگاريتی، ۴. کاربردهای آرامی، ۵. در متون قمران، ۶. ادبيات ربّنيک‏، ۷. متون رأس شمرا و ۸. اهميت الهياتی واژه تحلیل شده‏ است. هر کدام از این عناوین نیز شامل چند ریز موضوع دیگرند.

دو متخصص زبان‎های سامی، پرفسور يوهانس بوتروک و پرفسور هلمر رینگرن، علاوه بر نگارش مدخل‏های متعدد، از ابتدای پروژه، ويرايش علمی TDOT را بر عهده داشتند. در ميانه کار، يعنی در ۱۵ آوریل ۱۹۸۱، بوتروک از دنيا رفت و شاگردش یوزف فابری به جای استاد نشست، و نام وی نيز از جلد هفتم (نسخه انگلیسی) در ذيل نام دو استاد درج شده است. فوت آقای بوتروک، شوک سنگينی بر اعضای مجموعه وارد کرد و اين از يادداشتی که بر جلد هفتم نوشته شده، قابل لمس است؛ بخشی از اين متن چنين است: