الطهارة والنظافة. وغاب عنه أن الأول یعنی شدّة وهج النار والثانی یعنی الطهارة. ویرجع سبب هذا الخلط إلی أنّ سائر اللغات السامیة لا تستعمل حرف الذال فی مفرداتها... .^۱

صرف‎نظر از جمع‏بندی مجمل آرتور جفری که باید در جایی دیگر به‎تفصیل کانون تحلیل قرار گیرد، پاسخ داده شده، از چند جهت سخن استواری نیست:

الف) ادعا شده حرف ذ مختص زبان عربی است و در دیگر زبان‎های سامی وجود ندارد: «یرجع سبب هذا الخلط إلی أنّ سائر اللغات السامیة لا تستعمل حرف الذال فی مفرداتها»؛ حال آنکه، در آرامی و اتفاقاً در موضوع مورد بحث، شکل اصلی این ریشه با حرف ḏ / ذ بوده است. در نسخه ترگوم برای معادل טָהַר / ṭāhar به معنای «طهارت شرعی» مشتقات ریشه ḏky به کار رفته است.^۲ پس حرف «ذ» مختص زبان عربی نیست؛

ب) ایشان با تکیه بر قاموس‏های متقدم و به طور خاص معجم مقاییس اللغه، برای «ذ ک ی» یک اصل معنایی قائل شدند و آن «شدّت و غلظت در چیزی» است؛ اما شواهد زبانی اصل ادعایی را مشکوک می‏سازد؛ چراکه فرم اصلی این ریشه یعنی با حرف ḏ / ذ (=ḏky) به معنای «ناب، خالص» و «پاک کردن» در عربی شمالی یافت شده است.^۳

در تورات عبری نیز ریشه זכה / zkh و در شکل مشابه آن זכך/ zkk همیشه در مفهوم اخلاقی «طهارت معنوی/ پاکی» استفاده شده است (نک. ایوب ۱۵: ۱۴؛ ۲۵: ۴؛ مزامیر ۵۱: ۶ [ت. فارسی ۷]، امثال ۲۰: ۹).^۴ به عنوان صفت نیز זך /

ج) تهیلیم: نام اولیه کتاب داوود در زبان اصلی است. תְּהִלִּים / tehilîm نامی عبری و شکلِ جمعِ תהלה / tehilā است.^۱ مشتقات ريشه הלל / hālal حوزه معنايی گسترده‏ای را در بر می‏گيرد و يکی از معانی آن «تسبيح و ستايش کردن» است. عبارت معروف هَلِلوياه/ הללויה که در جاهای مختلفی از مزامير به چشم می‏خورد (۱۰۴: ۳۵؛ ۱۰۵: ۴۵؛ ۱۰۶: ۶ و...) نيز از همين ريشه است و شايد عبارت «سبحان الله» در سنت اسلامی، معادل مناسبی برای آن باشد. انتخاب اين نام، ناظر به این عبارت بوده است: «دعاهای [תְפִלּוֹת/ tephilōt] داوود بن یسی تمام شد» (۷۲: ۲۰).

۱۵. زکاة / ذکّیتم

در قرآن دو ریشه «ذکی» به معنای «ذبح حیوان برای طهارت شرعی» (تنها یک بار در آیه سوم سوره مائده) و «ز ک ی» همواره به معنای «طهارت معنوی» به کار رفته است. قاموس‏های عربی عموماً میان این دو ریشه تفکیک قائل شده‎اند و برای اولی یک اصل معنایی ذکر کرده‏اند و آن «شدّت و حدّت در چیزی» است (یقال للشّمس ذُکاء، لأنها تذکو کما تذکو النار؛ و از همین باب است الذکاء بمعنی سرعت فهم و دریافت). همچنین برای ریشه «زکو» دو اصل «نشو و نمو» و «طهارت معنوی» را برشمرده‎اند.^۲

در میان قرآن پژوهان غربی، جفری و پیش از او نولدکه^۳ گفته‏اند کاربرد «ذکی» به معنای «ذبح» در قرآن، متأثر از یهودیت است.^۴ برخی چنین پاسخ داده‎اند:

ویبدو أنّ الأمر قد اشتبه علیه؛ إذ حسب أن الفعلین ذَکی وزکی بمعنی واحد، وهو