بنابراین چنین می‏نماید که واژه «رحِم» بُعد معنوی دارد؛ به‎ویژه در متون متقدم، بر خلاف «بطن» که فاقد آن است؛ اما در متون متأخر این تمایز رنگ باخته است و با نادیده انگاشتن آن، به جای هم به کار رفته‏اند. روشن است که این سخن تنها ناظر به متن عبری است، چه اینکه به طور مثال در ترجمه‏های فارسی، فراوان دیده می‎شود که «رحم» به جای «بطن» و بر عکس به کار رفته است.

۱۴. زبور

باور رایج در سنت اسلامی، مبتنی بر آیه (ءَاتَيْنَا دَاوُدَ زَبُورًا) (نساء، ۱۶۳؛ إسراء، ۵۵) این است که کتاب داوود «زبور» نام داشته؛ این درحالی است که در سنت یهودی‌ ـ مسیحی نام کتاب ایشان«میزمور» است و در اصطلاح فنی «تهیلیم» خوانده می‏شود. علاوه بر این، در ادامه نام «مزامیر» نیز در زبان عربی شکل گرفت. حال ما با چهار نام «زبور، مزامیر، میزمور و تهیلیم» برای اشاره به یک کتاب مواجه هستم:

این اختلاف نام‏ها از سده‏های چهارم و پنجم در متون لغوی عربی کانون توجه قرار گرفت. البته مباحث لغویان تنها معطوف به دو واژه «زبور» و «مزامیر» بوده و مجموع مطالب ایشان در واقع پاسخِ این دو پرسش است:

الف) چرا قرآن از کتاب داوود به «زبور» یاد کرده است؟

ب) و چرا به آن «مزامیر» گفته می‏شود؟

در پاسخ به پرسش نخست، راغب اصفهانی آورده که گفته می‏شود:

کتاب‎هایی که تنها متضمن سخنان حکمت‏آمیز هستند، «زبور» نامیده می‏شوند؛ اما متونی که در موضوع احکام شرعی‏اند «کتاب»؛ و «زبور» داوود نیز که متضمن هیچ حکم شرعی‎ای نیست [بلکه موضوع آن دعا و حکمت است]

כִּי-חַנּוּן וְרַחוּם, יְהוָה אֱלֹהֵיכֶם / kî ḥanûn weraûm YHWH ʾelōheikhem/ «خدای شما مهربان رحیم است».^۱

مطالعه‎ای تطبیقی

واژه «رَحِم» به معنای «زهدان» نیز از واژگانی است که در عبری و عربی کاربرد مشترک دارد. لغویان مسلمان در معناشناسی این واژه تحلیل‏هایی دارند که درخور توجه است و ما پازل‏های تکمیلی آن را از عهد عتیق ارائه می‏دهیم. ابن فارس در این باب می‎گوید: «از این جهت رَحِم گفته می‏شود که بچه در آن مورد لطف و رحمت می‏باشد».^۲ در تکمیل این سخن می‏توان گفت بر اساس متون مقدس، اساساً زایش و تولیدِ نسل، فعل خداست که از رحمت او سرچشمه می‏گیرد و ارتباط جنسی مرد و زن، تنها نقش یک ابزار را دارد. به عبارتی بارور شدن «رحم» زنان، از رحمت خداست. اوست که برخی «رحم»ها را می‏گشاید و برخی را می‏بندد. در عهد عتیق، در موارد فراوانی (و به طور خاص در متون مقدم) «رحم» به معنای «زهدان» در کنار صفت رحمانیت خداوند به کار رفته است:

וַיִּפְתַּח אֶת-רַחְמָהּ / wayiphtaḥ ʾet raḥmāh/ «و یهوه دید که لیه محبوبِ (همسرش) نیست، پس رحم او را باز کرد» (او را بارور ساخت) (پیدایش ۲۹: ۳۱).

«قبل‏ از آنکه‏ تو را در شکم‏ (בֶּטֶן/ beṭen) صورت‏ بندم‏، تو را شناختم‏ و قبل‏ از بیرون‏ آمدنت‏ از رحم‏ (רֶחֶם / reḥem) تو را تقدیس‏ نمودم‏ و تو را نبی‏ امت‏ها قرار دادم» (ارمیا ۱: ۵) (نک. اعداد ۸: ۱۶؛ اشعیا ۴۶: ۳؛ ایوب ۲۴: ۲۰؛ ۳۱: ۱۵).