آرای لغویان مسلمان

عموم لغویان حِطّه را از ریشه «ح ط ط» دانسته‏‏اند که بر حوزه معنایی وسیعی (مادی و معنوی)، از پایین آوردن بار و بنه تا برداشتن تکلیف یا گناه از دوش انسان دلالت دارد.^۱ فراهیدی درباره هر دوی اینها مثال‏هایی ذکر می‏کند: الف) الحَطّ، وضع الأحمال عن الدواب؛ ب) حُطّ عنه ذنوبه: واحطُط إلهی بفضل منک أوزاری؛^۲ و يا ترکيب «حطّ من الثمن» به معنای پایین آوردن قيمت.^۳ ابن‏ درید نیز برخی از این قبیل ترکیب‏ها را ذکر کرده، اما درباره واژه مورد بحث با احتیاط از آن گذشته است: «لم یجیء فیه إلا ما جاء فی التنزیل ولا أقدِمُ علی تفسیره».^۴ مؤلفان تهذیب اللغه و لسان العرب به مباحث تفسیری آیه توجه کرده‏اند؛ لذا این دو کتاب، در کنار تفسیر مقاتل، از مهم‏ترین منابع مفسران بعدی بوده‏اند.^۵ به رغم اینکه، غالب مفسران معنای این واژه را بخشش و عفو دانسته‏اند، اما آرای دیگری نیز در این زمینه وجود دارد:

نظر أبو اسحاق، قتاده، مقاتل بن سلیمان، زمخشری،^۶ فخر رازی و بسیاری از متأخرین: «حطّه» واژه‏ای عربی است و به معنای «حطّ عنا ذنوبنا» و هو أمر بالأستغفار؛^۷

صبایوت‏ چنین‏ می‏گوید: «به‏ نوعی‏ که‏ کسی‏ کوزه کوزه‏گر را می‏شکند و آن‏ را دیگر اصلاح‏ نتوان‏ کرد، همچنان‏ این‏ قوم‏ و این‏ شهر را خواهم‏ شکست‏ و ایشان‏ را در توفت‏ دفن‏ خواهند کرد تا جایی‏ برای‏ دفن‏ کردن‏ باقی‏ نماند». خداوند می‏گوید: «به‏ این‏ مکان‏ و به‏ ساکنانش‏ چنین‏ عمل‏ خواهم‏ نمود و این‏ شهر را مثل‏ توفت‏ خواهم‏ ساخت‏. و خانه‏های‏ اورشلیم‏ و خانه‏های‏ پادشاهان‏ یهودا مثل‏ مکان‏ توفت‏ نجس‏ خواهد شد یعنی‏ همه‏خانه‏هایی‏ که‏ بر بام‎های‏ آنها بخور برای‏ تمامی‏ لشکر آسمان‏ سوزانیدند و هدایای‏ ریختنی‏ برای‏ خدایان‏ غیر ریختند» (۱۹: ۱ـ ۱۳).

در ادامه، یعنی در تلمود، دو اسم «گِی» و «هینم» ترکیب شده و به صورت «گِیهینُم» درآمد و به عنوان نمادی برای عذاب روز واپسین قرار گرفت؛ در مقابل «גן עדן / گِن عدن»^۱ (معادل عربی آن «جنّات عدن»). در نهایت، این واژه از عبری به دیگر زبان‎های سامی از جمله سریانی، عربی و حبشی منتقل شده است.

۹. حطّه

واژه حِطّه دو بار در قرآن به کار رفته است:

۱. (وَإِذْ قيلَ لَهُمُ اسْکنُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ وَکلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً نَغْفِرْ لَکمْ خَطيئاتِکمْ سَنَزيدُ الْمُحْسِنين) (اعراف، ۱۶۱)؛

۲. (وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ فَکلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکمْ خَطاياکمْ وَسَنَزيدُ الْمُحْسِنين‏) (بقره، ۵۸).

بسامد پایین این واژه در عربی از یک سو، و وجود واژگان مشابه در عبری از سوی دیگر، تردیدهایی در تبیین معنایی آن ایجاد کرده است؛ تاجایی که برخی تلفظ آن را امری تعبدی خوانده و عده‏ای آن را معما دانسته‏اند. اکنون پس از مروری بر نظريات مطرح، تلاش می‏کنیم به راه‎حل مناسبی برسیم.