اطلاق القول بأنه شیء» است که در پنج روایت از هفت روایت آن بر مفاهیمی همچون «إن اللّٰه خلو من خلقه» و «شیء بخلاف الاشیاء» تأکید شده است.^۱

مهم‏ترین ثمره توجه به این نکته، بیان غیریت میان خداوند و اسماء اوست؛ گرچه تفصیل بحث در غیریت میان خدا و خلقش خواهد آمد، اما توجه به این اصل، لایه مهمی در معنای حدوث را آشکار می‏کند؛ این اسماء گرچه پیوند و کارکرد تعبیری^۲ نسبت به ذات خداوند دارد، اما به هیچ وجه جزئیت، ترکیب و یا هر معنای حادث دیگری را در ذات ایجاد نمی‏کند، با این توصیف به راحتی می‏توان گفت قول به حدوث ملازم با قول به غیریت است.

با در نظر داشتن این دو نکته به مطالعه واژگان جانشین حدوث می‏پردازیم و تلاش می‏کنیم معنای روشنی از حدوث منطبق بر بحث اسمای الهی ارائه دهیم.

واژگان جانشین

در این بخش از نوشته، ضمن بررسی روابط جانشینی حدوث و تلاش برای دریافت جامعی از مفاهیم آن - به‏ویژه واژه خلق - تلاش می‏کنیم شبکه معنایی متناسب با آیات و روایات را ترسیم کنیم؛ اهمیت این بررسی با توجه به عدم استفاده از واژه حدوث در باب اسمای الهی در کتاب دو چندان خواهد بود؛ مقصود از رابطه جانشینی،^۳ رابطه و نسبت جانشینی میان الفاظ زنجیره کلامی با الفاظی است که جایگزین این الفاظ شده‏اند.

در وجود، در تعریف روایی و کلامی قدیم است؛ البته نقطه تمایز روایت امام رضا علیه السلام را می‏توان در مراعات ظرافت‏های تعریف جامع و مانع دانست. با این توصیف در معنای حدوث باید گفت به مقتضای تقابل دو واژه حدوث و قدم، دایره حدوث نیز به همین میزان گسترش می‏یابد و هر چه اطلاق شیء بر آن صحیح باشد، غیر از ذات قدیم، حادث است. تعریف حادث را نیز باید «ما یسبقه الغیر» دانست؛ این سبقت هم در ناحیه وجود و هم در ناحیه علت قابل تطبیق است؛ عدم دوام و تأخر وجودی، ویژگی اصلی هر شیء حادث خواهد بود.

ب - لزوم محافظت بر اصول تنزیهی

مجموعه مباحث وجود شناسی و معناشناسی اسماء و صفات الهی، این بحث را در لبه دو لغزشگاه بزرگ، تشبیه و تعطیل قرار می‏دهد؛ برای پرهیز از گرفتاری در این ورطه، مجموعه‏ای از روایات، محافظت بر اصول تنزیهی را مورد تأکید قرار داده‏اند؛ از نشانه‏های این تأکید آنکه آموزه‏هایی همچون «خلقت لامن شیء و لا لعلة» در «باب النهی عن الجسم و الصورة»^۱ آمده که بر پرهیز از لغزشگاه تشبیه و قول به جسمیت و صورت اصرار دارد. هچنین این نکته که تکلم در ذات خداوند مستلزم کلام درکیفیت است، مورد توجه بوده و به‏همین‏جهت، تأکید شده: «در مخلوقات الهی سخن بگویید تا در ورطه کلام درکیفیت، گرفتار نگردید».^۲

به نظر می‏رسد روایاتی مانند «واحد لاواحدَ غیره لااختلاف فیه و لاتفاوت و لازیادة و لانقصان»^۳ نیز دغدغه اصلی در تفسیر اسمای الهی و بیان رابطه آن با ذات به شمار می‏رود. از شواهد روشن روایی این نکته توجه به روایات «باب