روایت امام رضا علیه السلام، ارتباط میان بندگان و خداوند معرفی شده است؛^۱ همین نقش معرفتی اسماء است که مطالعه اسماء را در حوزه وجود شناسی ضروری می‏سازد، زیرا تأکید امام بر آن است که خداوند احتیاجی به اسماء نداشته، بلکه نیاز بندگان به ابزار ارتباطی، حکمت آفرینش اسماء بوده است.

گرچه این جایگاه در برخی اندیشه‏ها تا مرتبه ایفای نقش اصلی در سلسله علّی خلقت عالم نیز بالا برده شده، اما به نظر می‏رسد اسمای الهی و وسیله ارتباطی بودن آن در توحید، نقطه مشترک میان گروه‏های متعدد، است؛ این جایگاه تا حدی مهم به شمار می‏رود که اسماء و صفات را در کنار عقل و فطرت، یکی از راه‏ها و ابزارهای معرفت خداوند معرفی می‌شود.^۲

تنها اندیشه سلفی با ارائه تعریفی خاص از توحید و اقسام آن، به عمل گرایی در توحید، گرایش داشته و کمترین توجه به گستره معرفتی و راه‏های آن داشته‏اند. در الگوی نقلی ابن تیمیه، بر اثبات صفات و نفی مماثلت با مخلوقات تکیه می‏شود؛ او قله و نهایت توحید را در آن می‏داند که خدای تعالی را تنها به آن چیزی که خودش و یا پیامبر صلی الله علیه و اله توصیف کرده، باید وصف کرد؛ وی معتقد است که تنها این الگو موجب مصون ماندن از تحریف، تعطیل، تکییف و تمثیل می‏شود. ^۳ محمد بن عبدالوهاب نیز با انحصار تعریف توحید در عبادت معتقد است: «التوحید هو افراد اللّٰه تعالی بالعبادة»،^۴ یعنی: توحید، یگانه داشتن خداوند بلند مرتبه به واسطه عبادت است؛ وی بر این باور است که

اسمای حسنی

وصف «الحسنی» در قرآن برای کلمه پروردگار^۱، جزاء^۲ و وعده الهی^۳ آمده است. در چهار آیه نیز سخن از اسمای حسنای الهی شده است که در دو آیه، سخن از اثبات این اسماء برای خداوند و در دو آیه دیگر دستور خواندن خدا با این اسماء به چشم می‏خورد.

(وَ إِن تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یعْلَمُ ٱلسِّرَّ وَ أَخْفَى * ٱللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ لَهُ ٱلْأَسْمَاءُ ٱلْحُسْنَىٰ)^۴ و (هُوَ ٱللَّهُ ٱلْخَٰلِقُ ٱلْبَارِئُ ٱلْمُصَوِّرُ لَهُ ٱلْأَسْمَاءُ ٱلْحُسْنَىٰ یسَبِّحُ لَهُ مَا فِى ٱلسَّمَاوَاتِ وَ ٱلْأَرْضِ وَ هُوَ ٱلْعَزِیزُ ٱلْحَكِیمُ)^۵ اسمای حسنی را برای خدا ثابت می‏دانند.

و دو آیه (وَلِلَّهِ ٱلْأَسْمَاءُ ٱلْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا ٱلَّذِینَ یلْحِدُونَ فِى أَسْمَائِهِ سَیجْزَوْنَ مَا كَانُوا یعْمَلُونَ)^۶ و (قُلِ ٱدْعُوا ٱللَّهَ أَوِ ٱدْعُوا ٱلرَّحْمَٰنَ أَیا مَّا تَدْعُوا فَلَهُ ٱلْأَسْمَاءُ ٱلْحُسْنَىٰ)^۷ دعا و ارتباط زبانی را به‏واسطه همین اسماء می‏داند؛ نیز هرگونه انحراف آفرینی در اسمای الهی را گمراهی خوانده و تسمیه نابجا و تلقی چند خدایی - به جهت تعدد اسماء - را نفی می‏کند.^۸

۳. کارکرد معرفتی اسماء

بحث از اسمای الهی از جنبه‏های متعددی اهمیت دارد. فلسفه وجود اسماء در