چگونگی آن پرسش‏هایی را در ذهن می‏آفریند که تبیین زنجیره میان این مسئله را با دیگر مباحث حوزه توحید ضروری می‏سازد. به نظر می‏رسد این رابطه در میراث حدیثی شیعه، روندی متمایز از اندیشه‏های کلامی اهل سنت طی کرده است؛ در حالی که اهل سنت این بحث را به مسئله کلامی الهی و نزاع تاریخی بر سر حدوث یا قدم آن پیوند زده‏اند، در میان شیعه این بحث به وجود شناسی و معناشناسی و حقیقت چیستی و کارکرد اسماء گره خورده است.

کلینی با طرح عنوان «حدوث الاسماء» بنیان جدیدی در تبیین روایات بر اساس الگوی شیعی گذاشت، اما این عنوان کمتر به منابع کلامی سرایت یافت و جز اندکی از منابع حدیثی متأخر از آن استفاده نکرده‏اند؛ پرونده علمی این گروه روایاتی از ابواب متعدد توحیدی را تشکیل می‏دهد که مجموعه‏ای از چیستی اسماء، چرایی و چگونگی ارتباط میان بندگان و خداوند را ترسیم می‏نماید.

تأکید بر حقایق وجودی اسماء و قول به حدوث آن، از جمله امتیازات اندیشه شیعه است که بحث‏ها و برداشت‏های گوناگونی در پی داشته است. این طیف از اثر مستقیم و مستقل اسماء تا دخالت عناصر و مؤلفه‏های اثر بخش قابل ترسیم است. به نظر می‏رسد می‏توان مفهوم اسم و قول به حدوث اسماء را به‏گونه‏ای تبیین کرد که با نظامی از مسائل توحیدی همچون غیریت، کارکرد استقلالی و تکوینی اسماء و حتی نفی صفات هم‏خوانی داشته باشد.

خلق اسماء نشان می‏دهد این پدیده در حوزه افعال خداوند تعریف می‏شود، برای این منظور، بایستی اسم را پدیده‏ای منوط به جعل الهی و غیر از ذات و صفات کمالی آن دانست که نقش کارکردی و معرفتی داشته و ارتباط میان خالق و مخلوق را عهده دار است.

در مطالعه آیات، توجه به کارکردهای اسم برجسته‏تر به نظر می‏رسد، اما

است که طرفداران زیادی در میان گروه‏های مختلف فکری را به خود اختصاص داده است، به نظر می‏رسد سرانجام تنزیه نیز به اثبات اقراری که در روایاتی مورد توجه قرار گرفته خواهد رسید، ضمن آنکه تشبیه در الفاظ به معنای تشبیه در معانی نیست، تفصیل این بحث گذشت.

توجه به روایت تحف العقول می‏تواند این الگوی تفسیری را روشن‏تر بیان کند.^۱ فراز مهم این خطبه توحیدی امام علی علیه السلام با اخلاص آغاز و با اخلاص به سرانجام می‏رسد؛ هم نشینی اخلاص، نفی و تشبیه در این روایت نیز ضرورت توجه جامع به ابعاد باور توحیدی را دو چندان می‏کند، تأکید بر مخدوش شدن اخلاص با تشبیه و انکار، راه میانه‏اندیشه شیعی را نمایان می‏کند، تفسیر نفی به انکار نیز در این روایت خطا شمرده شده و از اخلاص حقیقی به دور خوانده شده است، این خود به معنای وجود و اقرار به وجود صفات خداوند است.

با این بیان دقیق است که به نظر می‏رسد جمع میان پرهیز از اثبات صفات (آمیخته با تشبیه) و اصرار بر اقرار به صفات نشان دهنده مرز دقیق میان تشبیه و اقرار است که مفاد آن را می‏توان در قالب فهم اجمالی همراه با اقرار و نه احاطه توجیه نمود.

جمع بندی

بنیان بحث از حدوث اسماء در تبیین رابطه میان ذات با اسماء و صفات الهی ریشه دارد، قول به حدوث اسماء به عنوان اصلی مسلم در روایات مطرح شده و هم‏خوان با اصول دیگری همچون «إن اللّٰه خلو من خلقه و خلقه خلو منه و كل ما وقع‏ عليه‏ اسم شي‏ء فهو مخلوق‏ ما خلا اللّٰه» است. اما تبیین چیستی و