همین اصل مهم شده است؛ پس لازم است میان حوزه تشبیه و تعطیل حد میانه «اطلاق شیء» و یا همان فهم اجمالی و اقراری، حد مطلوب در روایات خواهد بود.

توضیح این مطلب با توجه به دو گروه از روایات تمام خواهد شد؛ در گروهی از روایات معنای تشبیه به صفات مخلوقی گره خورده است. امام صادق علیه السلام در پاسخ به شبهات زندیق هر دو طرف ابطال و تشبیه را باطل معرفی می‏کند و در نقض تشبیه می‏فرماید: «إذ کان التشبیه هو الصفة المخلوق الظاهر الترکیب و التألیف».^۱ تشبیه در حوزه صفات مخلوقی رخ می‏دهد که از ویژگی‏هایی مانند حسی بودن و ترکیب برخوردار است؛ همچنین در روایت دیگری عبدالعظیم حسنی، حد تشبیه را از بیان امام جواد علیه السلامجسم و عوارض جسم مانند جوهر و صورت و عرض معرفی می‏کند؛^۲ این گزارش‏ها نشان می‏دهد تشبیه (باب تفعیل) امری پیوند خورده با ماده و عوارض آن است که در مرحله توصیف و ابراز نمایان می‏شود. توجه به این نکته ضروری است بین دو مرتبه فهم و ابراز بایستی تفاوتی قائل شد به این معنا که فهم ناگزیر با ابزار بشری رخ می‏دهد و از نشانه‏های درک شده به آیات آفاقی و انفسی یاد می‏شود، اما ابراز مرتبه دیگری است که باید از خطر تشبیه در آن پرهیز نمود.

ب - فهم اجمالی

شاید کمتر قولی در میان اندیشمندان مسلمان ناظر به تشبیه محض باشد و نسبت‏های متعدد در این باره، بیشتر به تنازعات فرقه نگاری متوجه است؛ به عنوان نمونه سلفیه اشاعره را اهل تشبیه می‏خوانند. در میان متکلمان شیعه، معروف‏ترین قول تشبیهی، اتهام به هشام بن سالم است که خداوند را «به شاب موفق» تشبیه نموده است.^۱

این نکته مخفی نیست که فاصله میان درک بشر و عظمت پروردگار، توصیف‏های خویش‏فرمای بشری را ناکام خواهد گذاشت. روایت ابوحمزه ثمالی از امام سجاد علیه السلام بُعد این فاصله را به خوبی بیان می‏کند، ایشان می‏فرماید: «لو اجتمع أهل السماء و الأرض أن يصفوا اللّٰه بعظمته لم يقدروا».^۲ به نظر می‏رسد همین نکته مرز میان عدم فهم مطلق و فهم تام باشد، چرا که روایات متعددی که از ورطه تشبیه بر حذر داشته‏اند بر لازم آمدن صفات مخلوقی و ترکیب و تألیف تکیه دارند؛ از طرف دیگر توهم^۳ خداوند نیز مقید به