فصل چهارم: دیدگاه اندیشمندان مسلمان در ترازوی تحلیل و نقد

ورود اندیشه حدوث به حوزه اسماء و صفات و پذیرش آن توسط اندیشمندان هر نحله فکری، فصل جدیدی در تبیین این حیطه توحیدی عمیق و دقیق ایجاد می‏کند، به علاوه برخی پیش فرض‏ها و مبانی فکری ایشان نیز قضاوت پایانی آنها در این موضوع را به جهتی خاص سوق می‏دهد. در این فصل ضمن برجسته ساختن برخی مبانی و پیش فرض‏های اندیشمندان مسلمان در بحث اسماء و مقایسه آن با یکدیگر، ترازوی نقد کتاب و سنت را در برابر این مبانی و پیش فرض‏ها قرار می‏دهیم.

شناخت و نقد مبانی اندیشه‏های مختلف در بررسی و ارزیابی قضایا و مسائل مطرح شده توسط صاحبان آن نقش اساسی ایفا می‏کند. روش شناسی تحلیل و تبیین اسماء و صفات را در این بخش مورد توجه قرار می‏دهیم و سپس با الگوی متون کتاب و سنت مقایسه خواهیم کرد، در میان گروه‏های اسلامی چند الگوی مشخص در نحوه تبیین و انتساب اسماء دیده می‏شود؛ تفاوت میان این دو الگو تأثیر خاصی بر مجموعه مباحث مرتبط با اسماء و صفات خواهد داشت؛ همین مبانی در اختلاف تاریخی بر سر اشتراک لفظی یا معنوی میان اسمای الهی و اسمای مخلوقی تأثیر مستقیم دارد.

ذات صورت نپذيرد و تجريد جز با سلب همه صفات وجود نداشته و كامل نباشد؛ اثبات شبيه از يك سو موجب تشبيه از همه جهات می‏گردد، يگانه‏پرستی كامل با نفی برخی صفات (نفی ناقص) پابرجا نشود؛ اقرار عدم انكار است اخلاص در توحید با هیچ انکاری فراهم نگردد».^۱

شاید دشواری فهم تمامی این عناصر در کنار یکدیگر در معارف شیعه با قاعده مهم «امر بین الامرین» قابل مقایسه باشد، از سوی دیگر الگوی توحیدی «اثبات بلاتشبیه» سخن گفتن از اسماء و صفات الهی را با ضابطه‏ای دقیق قرین می‏سازد.