اندیشه در غایت سلوک، اسمای ۹۹ گانه پروردگار اوصاف بنده سالک می‏شود.^۱

اسم مستأثر

یکی از نشانه‏های پیگیری قول به حدوث اسماء یا مخالفت با آن، پی‏جویی اسم مستأثر در اصطلاح عرفانی است. در اندیشه گروهی از عرفا این اسم حتی بر پیامبر صلی الله علیه و اله هم مخفی است و همین اسماء محط استدلال در الهی بودن امر امامت و لزوم مأذون بودن در حیطه احکام پیامبر صلی الله علیه و اله قرار گرفته است.^۲

با این حال در تعریف اسم (یا اسمای) مستأثر گفته شده: «اسمای مستأثر حالی از نفس ذات الهی است و هرکه بر آن آگاهی یابد به همان میزان بر ذات آگاهی یافته است. این اطلاع و آگاهی تنها با فناء در احدیت حاصل می‏شود چه آنکه مظاهر اسماء در بالاترین مرات فیض اقدس جای دارد و رسیدن به آن مستلزم فناء حالی یا مقامی در ذات است».^۳ طبق این تعریف علم و آگاهی نسبت به ذات الهی بر حسب ظرفیت انسان‏ها امکان پذیر است.

از آنجا که بالاترین مرتبه مظاهر اسماء نیز در انسان کامل محقق می‏شود، این آگاهی در انسان کامل به حد اعلای خود می‏رسد؛ انسان کامل در اندیشه عرفانی به آینه و کارکرد آن تشبیه شده است. ملاصدرا معتقد است که عبودیت و توحید آنچنان زنگارهای وجود انسان کامل را از بین برده که او را محاذی حق قرار می‏دهد و اوست که می‏تواند، آینه تمام نمای حق باشد، با این توضیح وی خلیفة اللّٰه را مظهر و مجلای اسمای الهی می‏داند به‏گونه‏ای که می‏تواند با همین

نزد ارسطو و مثل نوری نزد افلاطون و صفات الهی نزد متکلمان، احوال نزد معتزله و اعیان ثابته نزد صوفیان همه به یک مفهوم اشاره دارند و آن اشعه ذات و آثار آن و کیفیت وجود است و این انوار به این نام‏ها معروف گشته‏اند.^۱ این تقریر از مفهوم اسم، به همراه تفسیری که از نحوه ارتباط خالق با مخلوق ارائه شده، نشان می‏دهد صفات و اسماء، حقایقی منتشره در عالم هستند که نقش کلیدی در سلسله طولی عالم وجود بر عهده دارند. این توضیح نشان می‏دهد وی در حقیقت تنها اسمای تکوینی را اسم حقیقی می‏داند و مرادش از اسم الاسم و لفظی نبودن اسماء، چیزی غیر از برداشت علامه طباطبایی است.

در این نظام، علیت به عنوان عنصری که پیدایش خارجی را افاده می‏کند به تشأن که گویای یک نوع رابطه وجودی است تحول یافته است، در تقسیم حضرات الهیه نیز هنگام تعبیر از ذات در مرتبه واحدیت، این مقام را مشعر به کثرت و منشأ اسماء می‏دانند.^۲

از منظر عرفا مرتبه‏ای پیش از احدیت (یا همان مرتبه انطواء اسماء در ذات و ملاحظه وحدت میان آن) نیز تصویر دارد؛ از این مرتبه به کنز مخفی یاد شده که غیب الهویه است و ویژگی آن «لایعلمها الاهو» است.^۳ در همین مرحله است که سخن از اسم مستأثر نیز به میان می‏آید.^۴

عرفا جریان اسم الهی بر زبان عارف را به منزله «کُن» می‏دانند و اراده استقلالی وی را در سلطنت بر عالم تکوین قائل هستند، طبق این