علّامة، سمیعة، بصیرة»^۱ است. بی شک نقل این عبارات در کنار روایاتی همچون «هو واحد احدی الذات بائن من خلقه»^۲، توجه به حیطه دلالت هر یک از این گزاراش‏ها را روشن می‏سازد.

بر اساس این اندیشه، قائلان به عینیت تلاش می‏کنند این قول تعارضی با دو مفهوم دیگری که در روایات به کار رفته، منافاتی نداشته باشد. این دو مفهوم، یکی حدوث و دیگری غیریت صفات با ذات است. ملاصدرا بر پایه همین تلاش علم را این‏گونه تفسیر می‏کند، خداوند عالم بذاته است چون حقایق اشیاء به واسطه ذاتش منکشف می‏شود.^۳

شاید به جهت همین اشتراکات است که ایجی، شیعه و فلاسفه را در نفی صفات زائد بر ذات هم‏نوا می‏داند، گرچه وی در اطلاق اسمای حسنای الهی میان قول شیعه با فلاسفه تفاوت می‏بیند و برخی را قائل به عدم جواز اطلاق آن بر خدا می‏پندارد و گروهی دیگری را بر عقیده عدم جواز خُلوّ ذات از این صفات استوار می‏خواند.^۴

تحلیل نمونه‏ای روایات عدم زیادت

نسبت میان قول به نفی و یا حدوث صفات و قول به عدم زیادت صفات بر ذات، تابع مطالعه مجموعه‏ای از روایات است. این نکته مسلم است که نزد هر یک از اندیشمندان شیعه یک روایت یا گروهی از روایات به عنوان روایت کانونی و محور قاعده مورد تمسک است. به عنوان نمونه: قائلان به نفی و

بهره‏گیری از صفات ممکن نیست.

این نکته نیز مخفی نیست که ایشان نیز سرّ خلق اسماء و صفات را از جهت علت فاعلی، تضرع و عبادت و از جهت علت غایی، ادای شکر منعم می‏داند.^۱ وی نیز غیریت ملازم با زیادت صفات را برنمی‏تابد و معتقد است غیریت با سلب نقائص از خداوند محقق می‏شود. به باور او در تفسیر عینیت باید گفت بهره برداری از نور ذات، بدون وساطت صفات امکان پذیر نیست.^۲

گروه زیادی نیز نفی صفات را در مورد صفات زائد بر ذات دانسته‏اند؛ در میان دانشمندان شیعه، اقوال حدوث و نفی صفات با قرائت‏های متعددی بیان شده که نقطه حائز اهمیت در میان همه این اندیشه‏ها التزام به آیات و روایات و توجه خاص به تفسیر و توضیح روایاتی است که بر هر یک از دو مفهوم دلالت دارند.^۳

قابل توجه آنکه امثال علامه مجلسی و دیگران عینیت را در مقابل غیریت قرار داده‏اند اما از آنجایی که هر دو تعبیر در روایات یافت می‏شود، پس لازم است معنای هر یک از این دو واژه و گونه تقابل آن دو با یکدیگر نیز مورد بحث و بررسی قرار گیرد. به عنوان نمونه: صدوق در ذیل روایت چهارم باب العلم تأکید می‏کند، علم غیر خدا نیست و از صفات ذات است. گرچه معتقد است وقتی خدا را به علم توصیف می‏کنیم، مقصودمان نفی جهل است اما در تصریح دوباره‏ای می‏گوید: نمی‏گوییم علم غیر خداست، بلکه خداوند «ذات