است: «أسألك بكل اسم هو لك تحب‏ أن‏ تدعى‏ به‏ و بكل دعوة دعاك بها أحد من الأولين و الآخرين فاستجبت له».^۱

متون متعدد دعایی نیز ضمن بیان توقیفیت تسمیه در اسمای الهی، این اسماء را ابزاری برای خواندن خداوند به آن معرفی می‏کند؛ امام هادی علیه السلام در دعای نماز حاجت، دعا و درخواست از خداوند با اسمای حسنا را مطرح می‏کند: «و أنا ادعوک اللهم بأسمائک الحسنی کلها ما علمتُ منها و ما لم أعلم»^۲ شیخ طوسی نیز در دعای هر روز رمضان با الهام از آیه ۱۸۰ سوره اعراف و ۶۰ غافر، دعای خویش را بر طبق الگوی امر الهی معرفی می‏کند و از خداوند درخواست اجابت آن طبق وعده الهی دارد: «اللهم انی ادعوک کما امرتنی، فاستجب لی کما وعدتنی».^۳ همچنین در دعای شب دوشنبه بر تسمیه از جانب خود پروردگار تأکید می‏کند: «كنت تُدعىٰ‏ قديماً بديعاً مبتدعاً كينوناً كائناً مكوّناً كما سميت نفسك».^۴

محور مهم دیگری که تحلیل دقیقی می‏طلبد، جریان اسمای الهی در مخلوقات است. بر پایه روایت هارون بن عبدالملک از امام صادق علیه السلام در عین آنکه صفات خداوند غیر از صفات مخلوقات است اما اسمای این صفات الهی نیز بر مخلوقات جاری است.

«عن هارون بن عبد الملك^۵ قال: «سئل أبو عبد الله علیه السلام عن التوحيد فقال: هو عز و جل مثبَت‏ موجود لامبطل و لامعدود و لا في شیء من صفة المخلوقين

«الدعاء و ضده الاستنکاف».^۱ این خود از لزوم پیوند و ارتباطی خاص میان دعا کننده و دعا شونده حکایت دارد که اجابت نیز به آن منوط است.

در این نوشته بر اساس مهم‏ترین منابع ادعیه شیعه تا دوره شیخ طوسی^۲ و با تأکید بر ادعیه مأثور ذکر شده در منابع مهم حدیثی به بررسی کارکردهای اسمای الهی در ادعیه می‏پردازیم و در پایان روایات اهل سنت در این زمینه را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

مطالعه مجموعی ادعیه نشان می‏دهد سه محور در خواندن اسمای الهی پیگیری شده است:

 ابزاری بودن اسماء؛

 توصیف خداوند به برخی اسماء و طلب آن برای خویش؛

 جریان اسمای الهی در مخلوقات.

امام سجاد علیه السلام در دعای شانزدهم صحیفه سجادیه، وصف رحمت و عفو را که خداوند بر خویش قرار داده، دست‏مایه طلب رحمت و عفو در دعا قرا می‏دهد: «أنت الذی وصفت نفسك‏ بالرحمة، فصل‏ على محمد و آله، و ارحمنی، و أنت الذی سميت نفسك بالعفو فاعف عنی».^۳ نیز امام صادق علیه السلام در دعای بعد نوافل مغرب، از رضایت الهی از خوانده شدن به اسماء سخن گفته که اجابت بندگان در صورت دعای به آن را محور دعای خویش قرار داده