133
درآمدی بر نظریه حدوث اسماء الهی

بر اساس رهیافت قرآنی، اسمای لفظی دو کارکرد مهم دارند؛ این دو کارکرد، از جعل اسماء برای تسبیح و دعا به عنوان ابزار اصلی ارتباط میان خدا و بندگان حکایت می‏کند. روایات نیز از حدوث اسماء و پیدایش آن برای تحقق این دو کارکرد سخن به میان آورده‏اند.

ادعیه به عنوان یکی از منابع اصلی معرفتی نزد شیعه، جایگاه عمده و اصلی دیگری برای اسمای الهی است و دعا را می‏توان منصه ظهور کارکرد نیایشی اسمای الهی دانست که در قرآن و روایات برآن تأکید شده است. حدوث اسماء و زنجیره شکل‏گیری اسمای الهی نیز - البته متفاوت از آنچه در روایت «حدوث الاسماء» مطرح شده بود - در ادعیه قابل پی‏جویی است.۱ ویژگی خاص دعا - به ویژه ادعیه مأثور - مطالعه جداگانه ادعیه در موضوع اسماء و صفات الهی را توجیه می‏کند. در توضیح این نکته می‏توان گفت، گرچه این نوشته در صدد معرفی ویژگی‏های خاص دعا نیست ولی حداقل این نکته پذیرفته شده است که در دعا به جهت ملاحظه بی‏واسطه مقام عبد و پروردگار و تعلیم اصول نیایش به مخاطبان بر اساس استعداد هر یک، سطحی عمیق و خاص از معارف مطرح می‏شود. پیوند دعا با پذیرش قلبی محور دیگری است که اهمیت خاص دعا را برجسته می‏سازد. در حدیث معروف جنود عقل و جهل نقطه مقابل دعا، امتناع و دوری‏گزیدن از چیزی قرار داده شده است:

1.. شیخ طوسی در فرازی از دعای پس از نماز جعفر طیار چنین نقل می‏کند: «و أسألك باسمك‏ الذي‏ شققته‏ من عظمتك و أسألك بعظمتك التي شققتها من كبريائك و أسألك بكبريائك التي أشققتها من كينونتك و أسألك بكينونتك التي اشتققتها من جودك و أسألك بجودك الذي شققته‏ من عزك و أسألك بعزك الذي شققته من كرمك و أسألك بكرمك الذي شققته من رحمتك و أسألك برحمتك التي شققتها من رأفتك و أسألك برأفتك التي أشققتها من حلمك و أسألك بحلمك الذي شققته من لطفك و أسألك بلطفك الذي شققته من قدرتك». نک: طوسی، مصباح المتهجد، ج۱، ص۳۰۶ -۳۰۷. این عبارت اشتقاق صفات از یکدیگر را بیان می‏کند.

درآمدی بر نظریه حدوث اسماء الهی
132

دربردارنده علم الهی معرفی می‏کند.۱ دو آیه۲ بعد نیز به درخواست نجات قوم موسی و وارد شدن سلیمان در زمره بندگان صالح از خداوند اختصاص دارد، که معنای آن در عداد شمول صفت رحمت الهی در تمام عالم قرار می‏گیرد.۳

۹. کارکردهای روایی اسماء

گستره اسماء و صفات الهی در قرآن و روایات و ارتباط خاص بندگان در نیایش پروردگار به واسطه این اسماء و صفات، مطالعه و دقت کارکردهای اسماء در ادعیه را نیز ضروری می‏سازد. مطالعه ادعیه نشان می‏دهد در این‏گونه از روایات بیشتر به آثار تکوینی اسماء و به آثار لفظی اسماء تمسک شده است. حقیقت اسماء الهی کارکردی ژرف در عالم تکوین دارد، اما سخن از این اسماء به عنوان یک وسیله ارتباطی میان بشر و پروردگار خویش،آن‏گاه تمام خواهد بود که هر یک از افراد بشر به مرتبه‏ای از این اسماء و معانی آن دسترسی داشته باشند.۴ این نحوه کارکرد از مرتبه درک و انتقال به معانی و حقایق - که برای اولیاء خاص الهی و بهره مندی از اسم اعظم را به همراه دارد - آغاز و تا خواهش‏های دنیوی خُرد - برای بندگان عادی - قابل تصویر است. از همین روست که علامه طباطبایی تأثیر تکوینی را خارج از دایره الفاظ و متعلق به حقایق اسماء الهی معرفی می‏کند.۵

1.. صافی، الجدول فی اعراب القرآن، ج۶، ص۲۴۵؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۲۱۹، زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۵۹۲؛ طباطبائی، المیزان، ج۵، ص۱۴۲.

2.. (وَ نَجِّنَا بِرَحْمَتِكَ مِنَ ٱلْقَوْمِ ٱلْكَافِرِینَ)، (وَ أَدْخِلْنِى بِرَحْمَتِكَ فِى عِبَادِكَ ٱلصَّالِحِینَ).

3.. سخن در مورد آیات دیگری همچون (وَ ٱلسَّمَاءَ بَنَینَاهَا بِأَیدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ) (الذاریات، ۴۷) نیز با همین بیان قابل توجیه و فهم است.

4.. البته دسترسی بشر تنها در اسماء لفظی مورد تأکید است، و چنانچه خواهد آمد اسماء تکوینی جریان عام و خاص در عالم دارند.

5.. طباطبائی، محمد حسین، المیزان: ج۸، ص۳۶۶.

  • نام منبع :
    درآمدی بر نظریه حدوث اسماء الهی
    سایر پدیدآورندگان :
    علیرضا بهرامی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1275
صفحه از 312
پرینت  ارسال به