ثبوت اسماء و صفات در عین ثبات و تغییرناپذیری ذات، غیریت اسماء و ذات و نیز ابزاری بودن اسماء تکیه دارد. البته حساسیت بحث نیز تأکید بر حرکت در چهارچوب توحید قرآنی را به دنبال داشته است: «لاتجاوِز ما فی القرآن».^۱ سخن از خلق متوجه مقام فعل است، و فعل با اراده صورت می‏گیرد. اینکه چه نسبتی میان مفهوم مخلوقی اسماء و مفهوم کمالی موجود در ذات وجود دارد و چه نحوه دلالت و ارتباطی میان این دو است، سؤالی است که پاسخ آن را در کارکرد معرفتی اسماء می‏توان جستجو کرد.

۸. کارکردهای قرآنی اسمای الهی

پس از اثبات حدوث اسماء، سؤال از چرایی این حدوث مطرح می‏شود، علاوه بر فلسفه آفرینش عام الهی، سخن از حدوث اسماء و نقش و کارکردهای آن در نظام هستی و مجموعه روابط حاکم بر انسان و جهان، قطعه مهمی از پاسخ به این سؤال را کامل می‏کند و بی‏شک مراتب اسماء در آثار و نحوه آن مؤثر هستند. در این بخش به کارکردهای قرآنی اسماء خواهیم پرداخت و پس از آن به کارکردهای روایی اشاره می‏نماییم.

۱ - ۸. تسبیح، دعا و عبادت

شبکه معنایی که از اسمای حسنای الهی سخن می‏گوید، ارتباط میان این اسماء و عبادت و تسبیح را روشن می‏کند. طبق آیات قرآن، مخلوقات برای عبادت و تسبیح ابزاری لازم دارند که اسماء، این نقش را ایفا می‏کند (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ ٱلْعَظِیمِ).^۲

همچنین دو آیه (وَلِلَّهِ ٱلْأَسْمَاءُ ٱلْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا ٱلَّذِینَ یلْحِدُونَ فِى أَسْمَائِهِ)^۳ و (قُلِ

می‏کند: «أظهر ما أوحينا إليك و نبأناك به بتأليف الحروف التي قرأناها لك ليهتدي بها من ألقی السمع».^۱‏ آنچه به تو وحی و خبر داده‏ایم اظهار نما! و (این کار را) با تألیف حروفی که بر تو خوانده‏ایم (انجام ده) تا به واسطه آن هدایت یابد، کسی که گوش فرا می‏دهد.

اگرچه احتمالات و ترکیبات گوناگونی برای این عبارت ذکر شده^۲ و از نظر سندی ضعیف است؛ اما این روایت علاوه بر پیوند میان مسئله توحید و اسمای الهی و توقیفی و مخلوق بودن اسما، به کارکرد تبلیغی - معرفتی انبیاء پرداخته است. این نکته در پیوند، با عنایت به محجوب بودن خداوند از بشر و عدم معرفت مستقیم ایشان نسبت به خداوند و نیز فلسفه بعثت انبیاء که حصول معرفت و اقرار است، نقش پیامبر صلی الله علیه و اله در زنجیره حدوث اسماء را آشکار می‏سازد. پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله در خطبه توحیدی خویش، فلسفه بعثت پیامبران را این‏گونه بیان می‏کند: «ليعقل‏ العباد عن ربهم ما جهلوه فيعرفوه بربوبيته بعد ما أنكروا و يوحدوه بالإلهية بعد ما عندوا^۳»^۴

تا بندگان بفهمند از خدای خویش آنچه نمی‏دانستند پس خداوند را بعد از آنکه انکار نمودند به عنوان رب بشناسند و پس از آنکه سرکشی و لجاجت نمودند به الهیت پرستش نمایند.

خلاصه و جمع بندی

مجموعه روایاتی که به بیان «حدوث الاسماء» پرداخته‏اند، بر اصولی همچون