۱ . ديوان موجود و أنوارالعقول ، يك ترتيب دارند و بنا بر حروف هجا ، از الف تا ياء ، مرتب گرديده اند .
۲ . مقدار اشعار در هر دو به هم نزديك است و تفاوت آشكار ، آن است كه أنوارالعقول ، در بردارنده خطبه و خاتمه است كه اين دو از ديوان متداول فرو افتاده است .
۳ . اسلوب گردآورى در ديوان موجود ، استقصا در حدّ ميسور و در منابع گوناگون و بدون ملحوظ كردن بلاغت يافصاحت يا سند و دلالت بوده است و اين ، همان چيزى است كه كيدرى در مقدمه أنوارالعقول وعده داده است . ^۱
ارزيابى
تا اين جا گزارشى از گردآورى هاى صورت پذيرفته و ديوان هاى چاپ شده موجود ، ارائه شد . چنان كه ذكر كرديم ، آنچه اينك دردست است ، در بر دارنده اسناد و مدارك نيست تا از آن طريق ، نقادى و ارزيابى شد .
بدون ترديد ، شعر معصوم ، مانند گفتار و كردارش ، زمانى ارزشمند است كه درستى انتساب و صدور آن آشكار شود . دسترسى به اسناد و مدارك ، راه را بر چنين سنجش هايى آسان مى كند ؛ چنان كه حذف آن ، ارزيابى را دشوارتر مى سازد ؛ از اين رو ، داورى ها درباره اشعار موجود ، متفاوت است . بخشى از اين داورى ها عبارت است از :
۱ . استاد حسن حسن زاده آملى در قضاوتى گفته است : اين جانب ، اكثر اشعار ديوان منسوب به امير عليه السلام را از ديگران يافته ام و همه را با ذكر مآخذ و مصادر ، در تكملة منهاج البراعة (ج ۱ ، ص ۳۱۵ ـ ۳۰۶) آورده ام . بسيارى از اشعار ديوان ، بيان روايات مروى از آن جناب است كه ديگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امير است ،

دكترابوالقاسم امامى ترجمه كاملى از اين ديوان را در سال ۱۳۷۳ شمسى به وسيله انتشارات اسوه در تهران ، منتشر كرده است . اين كتاب كه كامل ترين ديوان چاپ شده موجود است ، ۵۰۶ قطعه دارد و به ترتيب الفباى قافيه ها منظم شده است .
۷ . گردآورى ملاّقاسمعلى فرزند محمدتقى خوانسارى . وى آن را متفاوت با ديوان چاپ شده مرتب ساخته و سند برخى اشعار را نيز آورده است . ^۱
۸ . گردآورى شيخ محمدعلى مدرّس خيابانى (م ۱۳۷۳ ق) ، نويسنده ريحانه الأدب . اين ديوان در ضمن مجموعه اى با نام ديوان المعصومين است كه جلد دوم آن (از حضرت سجّاد عليه السلام تا حضرت صاحب ـ عج ـ ) چاپ شده ، و جلد اوّل (از اشعار پيامبر تا امام حسين عليه السلام ) به چاپ نرسيده است .
۹ . ديوان الإمام على عليه السلام ، گردآورى سيد محسن امين عاملى (م ۱۳۳۰ ش) ، نويسنده أعيان الشيعة . اين كتاب ، گلچينى از اشعار امام عليه السلام شمرده مى شود و درسال ۱۳۶۶ قمرى ، در ۱۴۹ صفحه ، در دمشق ، چاپ شده است .
۱۰ . ديوان الامام على بن أبى طالب ، تحقيق مركز البيان العلمى در قاهره . اين كتاب در پنج موضوع : الجهاد ، حسن الخلق ، الفخر بالنفس ، المناجاة و الدعاء ، والحَثّ على العمل و طلب الرزق ، تنظيم شده است .
* * *

چكيده سخنْ اين كه اشعار منسوب به امام على عليه السلام به صورت هاى گوناگون و به وسيله افراد مختلف در طى چندقرن ، گردآورى شده است . آنچه امروزه تداول دارد ، همان أنوار العقول كيدرى است كه شيخ آقابزرگ نيز بر اين مطلب ، تأكيد داشت . ^۲ به گفته استاد حسينى جلالى ، مى توان سه شاهد بر اين دعوا اقامه كرد :