محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ ق) صاحب كتاب سيره النبى گردآورده است . اين ديوان ، دومين مأخذ أنوار العقول شمرده مى شود ^۱ و از آن ، اطلاع ديگرى در دست نيست .
۴ . ديوان أميرالمؤمنين ، گردآورده ابن الشجرى هبه اللّه بن على بن محمد (م ۵۴۳ ق) كه سومين مأخذ أنوارالعقول به شمار مى رود . ^۲
۵ . الحديقه الأنيقة ، گردآورده محمد بن حسين بن حسن بيهقى كَيدُرى نيشابورى (م ۵۴۸ ق) كه مى گويد : اين ديوان ، گزيده ديوان جمع آورده فَنجگِردى و ديوانى ديگر از اميرمؤمنان عليه السلام در زمينه ادب و اندرز است . مؤلف الذريعة حدس مى زند كه نسخه مورّخ ۸۰۷ قمرىِ آن را در كتابخانه خوانسارى ديده است . ^۳ از اين ديوان نيز نشانى به دست نيامده است .

۶ . أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلى الله عليه و آله كه ديوان مفصّل كَيدُرى است . او شعرها را به ترتيب الفبايى قافيه ها گردآورده و مآخذ بسيارى از شعرها را باز گفته است . ^۴ آغاز اين ديوان : «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة ، تضعضعت دون عظمته الأكاسرة . . .» و پايان آن : «هذا ما أكدى إليه كدّى . . .» است . شيخ آقابزرگ تهرانى اعتقاد دارد كه يك نسخه از أنوار العقول را ديده و ديوان چاپى معروف به ديوان أميرالمؤمنين را ، در ترتيب ، به آن نزديك يافته است ؛ هرچند اسانيد و بسيارى از شعرها در ديوان به چشم نمى خورد . ^۵ دكتر امامى نيز در مقدّمه ترجمه أنوارالعقول ، بر اين مطلب تأكيد دارد . ^۶ از اين كتاب ، نسخه هايى در دست است كه دربخش نسخه شناسى معرفى مى شود .

تاريخچه گردآورى اشعار

ترديد نيست كه اين اشعار را ـ بر فرض درستى انتساب ـ امام على عليه السلام گرد نياورده است ؛ بلكه ارادتمندان حضرت در دوره هاى بعد به چنين كارى دست زده اند ؛ گرچه در بسيارى از ديوان هاى موجود ، نام گردآورنده به چشم نمى خورد و چنان مى نمايد كه گردآمده امام عليه السلام است . بنا به شواهد ، گردآورندگان اشعار ، به اين شرح اند :
۱ . نخستين گردآورى را عبد العزيز جلودى (م ۳۲۲ ق) انجام داده است . نجاشى در اين باره مى گويد :
له كتب قد ذكرها الناس ، منها كتاب : مسند أميرالمؤمنين عليه السلام ، كتاب خطبه عليه السلام ، كتاب شعره عليه السلام ، كتاب قضاء على عليه السلام ، كتاب رسائل على عليه السلام ، كتاب مواعظه عليه السلام ، كتاب الدعاء عنه عليه السلام . ^۱
صاحب الذريعة كتاب جلودى را كهن ترين ديوان منسوب به على عليه السلام ناميده است . ^۲ از اين ديوان ، اثرى در دست نيست .
۲ . دومين گردآورى ، از ابوالحسن على بن احمد بن محمد فنجگردى نيشابورى (م ۵۱۲ يا ۵۱۳ ق) است . ديوان او تاج الأشعار يا سلوه الشيعة نام دارد . دراين ديوان ، به گفته كَيدُرى ، دويست بيت گرد آمده است . اين ديوان ، نخستين مأخذ كيدرى در تدوين أنوارالعقول بود ^۳ و گرچه تاكنون به چاپ نرسيده ، ^۴ نسخه هاى خطّى متعدّدى از آن ، موجود است كه در بخش نسخه شناسى ياد مى شوند .
۳ . ديوان أميرالمؤمنين كه به وسيله يكى از اعلام ، تدوين شده و به نوشته صاحب أنوار العقول ، از مجموعه فنجگردى بزرگ تر بوده است . او بخشى از شعرها را از كتاب