61
ایمان در قرآن

آدم علیه السلام با انتخاب عقل، هر سه را به دست آورد؛ زیرا حیا و دین، همواره با عقل همراه هستند و از آن جدا نمی‌شوند. هر جا عقل باشد، حیا و دین نیز خواهند بود.

میزانِ کارایی خِرد در رویش ایمان

ایمان، مجموعه باورهای دینی است و باور به توحید، نبوّت و آنچه را پیامبر به آن دعوت می‌کند، در بر می‌گیرد. خاستگاه ایمان، عقل است. اگر انسان به درستی از عقل استفاده کند، می‌تواند همه مسائل ایمانی و اعتقادی را درک کند. عقل در آغاز، انسان را به خداوند و توحید فرا می‌خواند و او را با صفات خدا آشنا می‌کند. سپس او را به نبوّت معترف می‌سازد و کم کم به هر آنچه مقتضای اعتقاد به نبوّت است، دعوت می‌کند.

امام صادق علیه السلام در حدیثی، به صورت روشن و کامل به این معانی اشاره نموده‌ و در تبیین خاستگاه ایمان، جایگاه ویژه‌ای به عقل داده است. کلینی رحمه الله در کتاب الکافی نقل می‌کند که امام صادق علیه السلام می‌فرماید:

۰.إنَّ أوَّلَ الاُمُورِ وَ مَبدَأَهَا وَ قُوَّتَهَا وَ عِمَارَتَهَا الَّتی لا یُنتَفَعُ بِشَی‏ءٍ إلّا بِهِ، العَقلُ الَّذی جَعَلَهُ اللَّهُ زِینَةً لِخَلقِهِ وَ نُوراً لَهُم.۱

۰.آغاز و پایه کارها و [مایه] نیرو و آبادانی‌ آنها ـ که هیچ چیز جز با وجود آن، نفعی ندارد ـ خِرد است که خداوند آن را زیور خلق خود و روشنایی آنان قرار داده است.

بر اساس این سخن، خاستگاه هر امری که در زندگی برای انسان سودمند باشد، عقل است. عقل، به سانِ نور و روشنایی است که برای پیدایی حقیقت، تاریکی‌ها را کنار می‌زند. یکی از اموری که عقل با روشنگری خود، انسان را به آن راه‌نمایی می‌کند، ایمان است. امام صادق علیه السلام در بیان چگونگی دعوت عقل به ایمان می‌فرماید:

۰.فَبِالعَقلِ عَرَفَ العِبَادُ خَالِقَهُم وَ أنَّهُم مَخلُوقُونَ وَ أنَّهُ المُدَبِّرُ لَهُم وَ أنَّهُمُ المُدَبَّرُونَ وَ أنَّهُ البَاقِی وَ هُمُ الفَانُونَ وَ استَدَلُّوا بِعُقُولِهِم عَلَى مَا رَأوا مِن خَلقِهِ مِن سَمَائِهِ وَ أرضِهِ وَ شَمسِهِ وَ قَمَرِهِ وَ لَیلِهِ وَ نَهَارِهِ وَ بِأنَّ لَهُ وَ لَهُم خَالِقاً وَ مُدَبِّراً لَم یَزَل وَ لا یَزُولُ وَ عَرَفُوا بِهِ الحَسَنَ مِنَ

1.. الکافی: ج ۱ ص ۲۹ ح ۳۵.


ایمان در قرآن
60

فَاختَرهَا وَ دَعِ اثنَتَینِ. فَقَالَ لَهُ آدَمُ: یَا جَبرَئِیلُ وَ مَا الثَّلاثُ؟ فَقَالَ العَقلُ وَ الحَیَاءُ وَ الدِّینُ. فَقَالَ آدَمُ: إِنِّی قَدِ اختَرتُ العَقلَ. فَقَالَ جَبرَئِیلُ لِلحَیَاءِ وَ الدِّینِ انصَرِفَا وَ دَعَاهُ‏ فَقَالا: یَا جَبرَئِیلُ إنّا اُمِرنَا أن نَکُونَ مَعَ العَقلِ حَیثُ کَانَ. قَالَ فَشَأنَکُمَا وَ عَرَجَ.۱

۰.جبرئیل بر آدم علیه السلام فرود آمد و گفت: «ای آدم! من فرمان دارم که تو را در انتخاب یکی از سه چیز، مخیّر گردانم. پس یکی از آنها را برگزین و دو دیگر را وا گذار». آدم گفت: ای جبرئیل! آن سه چیست؟ جبرئیل گفت: «خِرد و آزَرم (حیا) و دین». آدم گفت: من خِرد را برگزیدم. جبرئیل به آزرم (حیا) و دین گفت: «شما دو تا بروید و او را وا گذارید». آن دو به جبرئیل گفتند: ای جبرئیل! ما دستور داریم که هر کجا خِرد باشد، با او باشیم. جبرئیل گفت: «پس خود می‌دانید» و بالا رفت.

این حدیث، بیان تمثیلی برای این حقیقتِ بسیار مهم است که ایمان از عقل جدا نمی‌شود و عقل همواره انسان را به ارزش‌های دینی دعوت می‌کند. در ادبیّات دینی، دو واژه «دین» و «حیا» از جایگاه و اهمّیت ویژه‌ای برخوردار هستند. نقش دین در سرنوشت فرد و جامعه بر کسی پوشیده نیست. دین، خاستگاه تمام ارزش‌های اخلاقی است و هر ارزشی، از دین بر می‌خیزد. از سویی، سرآمد ارزش‌های اخلاق، آزرم (حیا) است. در اهمّیت حیا همین بس که بی‌حیایی، زمینه انواع مفاسد فردی و اجتماعی را فراهم می‌کند. امام کاظم علیه السلام می‌فرماید:

۰.مَا بَقِیَ مِن أمثَالِ الأنبیاء علیهم السلام إلّا کَلِمَةُ «إِذَا لَم تَستَحْیِ فَاعمَل مَا شِئتَ».۲

۰.از مَثَل‌های پیامبران علیهم السلام جز این جمله بر جای نمانده است: اگر حیا نداشتی، هر کاری می‌خواهی بکن.

نکته شایان توجّه این است که خاستگاه دین و حیا، عقل است. هر جا عقل باشد، دین و ارزش‌های اخلاقی نیز خواهند بود. آن جا که به جایگاه واقعی عقل توجّه نشود و مردم اهل فکر و اندیشه نباشند، بی‌دینی غوغا می‌کند و اهل دین در تنگنا قرار می‌گیرند. از همین رو،

1.. المحاسن: ج ۱ ص ۱۹۱ ح ۲، الكافی: ج ۱ ص ۱۰ ح ۲، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج ۴ ص ۴۱۶ ح ۵۹۰۶، الخصال: ص ۱۰۲ ح ۵۹، الأمالی، صدوق: ص ۷۷۰ ح ۱۰۴۳.

2.. الخصال: ص ۲۰ ح ۶۹.

  • نام منبع :
    ایمان در قرآن
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد محمدی ری شهری و سیدحسین فلاح زاده
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 120350
صفحه از 436
پرینت  ارسال به