سَمَوَاتٍ فِی یوْمَینِ؛۱ آفرینش هفت آسمان را در دو روز، محکم کرد). قضا، حکم کردن است. خداوند پاک، گفته است: (فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ؛۲ بساز و حکم کن). از همین رو، قضاوت کننده را «قاضی» نامیدهاند؛ چرا که حکم میدهد و آن را اجرا میکند.۳
امّا قَدَر، از ریشه «قَدَرَ» به معنای حد و اندازه چیزی و گوهر و پایان آن است، و تقدیر، به معنای مشخّص کردن اندازه چیزی. ابن فارس معتقد است که این واژه، بر مقدار و کُنه و پایان هر چیز دلالت دارد. پس «قدْر»، یعنی مقدار هر چیز. گفته میشود: « قدره کذا»؛ یعنی اندازهاش این مقدار است. قَدْر، قضای خداوند در باره مقدار و انتهای اشیاست که خواسته چنان شوند. قَدَر هم همین طور است.۴
قضا و قدر، در قرآن و حدیث، کاربردهای متعدّدی دارند. طبق حدیثی از امام علیعلیه السلام، کلمه «قضاء» در قرآن، در ده معنا به کار رفته است؛۵ امّا در این جا، مقصود از «قَدَر»، هندسه اشیا و اندازه آنها، و مقصود از «قضا»، حکم به تحقّق آنهاست.
به سخن دیگر، هر پدیده برای تحقّق، مقدّماتی دارد که «قَدَر» و «قضا»، دو مقدّمه مهم و اساسی آنها هستند؛ یکی اندازهگیری و دیگری فرمان تحقّق. امام کاظمعلیه السلام در تبیین مقدّمه نخست (قدر)، از عباراتی همچون: «هُوَ الهَندَسَةُ مِنَ الطُّولِ وَالعَرضِ وَالبَقاءِ»۶ و «تَقدیرُ الشَّیءِ مِن طولِهِ وَ عَرضِهِ»۷ استفاده نموده است و امام رضاعلیه السلام با عبارت «هُوَ وَضعُ الحُدودِ مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ وَالبَقاءِ وَالفَناءِ»۸ آن را تعریف کرده است. بدین سان، خداوند متعال
1.. سورۀ فصّلت، آیۀ ۱۲.
2.. سورۀ طه، آیۀ ۷۲.
3.. معجم مقاییس اللغة، مادۀ «قضی».
4.. همان، مادۀ «قدر».
5.. امام علی علیه السلام ـ در بَیانِ معنای قضاء و تَفسیر آن ـ : هُوَ عَشَرَة أوجُهٍ مُختَلِفَة المَعنى، فَمِنهُ قَضاءُ فَراغٍ، وقَضاءُ عَهدٍ، ومِنهُ قَضاءُ إعلامٍ، ومِنهُ قَضاءُ فِعلٍ، ومِنهُ قَضاءُ إیجابٍ، ومِنهُ قَضاءُ کتابٍ، ومِنهُ قَضاءُ إتمامٍ، ومِنهُ قَضاءُ حُکمٍ وفَصلٍ، ومِنهُ قَضاءُ خَلقٍ، ومِنهُ قَضاءُ نُزولِ المَوتِ.أمّا تَفسیرُ قَضاءِ الفَراغِ... (دانشنامۀ عقاید اسلامی، ج۸، ص۱۴۵، ح۵۷۶۳).
6.. ر.ک: همان، ج۸، ص۱۵۰، ح۵۷۶۴.
7.. ر.ک: همان، ح۵۷۶۵.
8.. ر.ک: همان، ص۳۷۶، ح۶۰۳۶.
