اصل و ریشه انسان است و قطع ارتباط با ریشه، موجب پژمردگی و افسردگی میشود. البته بدیهی است که بهرهمندی از لذّت ارتباط با خدا وقتی به دست میآید که خدا شناخته شود. به همین جهت، خداوند متعال، «مایه سرور عارفان»۱ دانسته شده است. خدا، همیشه و همه جا هست. آنچه خدا را لذّتبخش میسازد، شناخت اوست. اگر خداوند شناخته شود، التذاذ معنوی نیز حاصل میشود؛ التذاذی که هیچ نظیری ندارد.۲
در ادامه، به بررسی عوامل التذاذ معنوی میپردازیم. متون این بحث، با تعبیرهای متفاوتی در ادبیات دین بیان شدهاند که هر کدام، بیانگر بُعدی از این مسئله اند. در ادامه، این موضوعات را جداگانه بررسی خواهیم کرد.
الف ـ اُنس با خدا
یکی از اموری که در روایاتْ مورد بحث قرار گرفته، انس گرفتن با خداوند است. در روایات، از خداوند متعال به عنوان «انیس» یاد شده است. واژه «اُنس» در لغت، ضدّ «نُفور (گریز)» و به معنای «آرام یافتن به چیزی» و «خو گرفتن» و «دلبستگی» به آن است.۳ بر این پایه، چون خو گرفتن و دلبستگی نسبت به چیزی (بر خلاف نفرت و وحشت از آن)، موجب نزدیکی و نمایان شدن آن میگردد، «اُنس» نامیده میشود.
پیامبر خدا علیه السلام تصریح میکند که خدا برای انس گرفتن کافی است۴ و هر کس که خدا
1.. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر: یا سُرور العارفین (البلد الأمین، ص۴۰۶).
2.. امام صادق علیه السلام در بیانی روشن میفرماید: لَو یعلَمُ النّاسُ ما فی فَضلِ مَعرِفةِ اللّهِ عزّ و جلّ ما مَدّوا أعینَهُم إلی ما مَتَّعَ اللّهُ بِهِ الأعداءَ مِن زَهرَةِ الحَیاةِ الدُّنیا ونَعیمِها، وکانَت دُنیاهُم أقَل عِندَهُم مِمّا یطَؤونَهُ بِأرجُلِهِم، ولَنَعِموا بِمَعرِفَةِ اللّهِ جَلَّ وعَزَّ، وتَلَذَّذوا بِها تَلَذُّذَ مَن لَم یزَل فی رَوضاتِ الجِنانِ مَعَ أولِیاءِ اللّهِ. إنَّ مَعرِفَةَ اللّهِ عزّ و جلّ آنِسٌ مِن کلِّ وَحشَةٍ، وصاحِبٌ مِن کلِّ وَحدَةٍ، ونورٌ مِن کلِّ ظُلمَةٍ، وقُوَّةٌ مِن کلِّ ضَعفٍ، وشِفاءٌ مِن کلِّ سُقمٍ (الکافی، ج۸، ص۲۴۷، ح۳۴۷).
3.. راغب اصفهانی در تبیین معنای «اُنس» می گوید: الاُنسُ خِلافُ النُّفورِ؛ آرام یافتن به چیزی، خلاف رمیدن است (مفردات ألفاظ القرآن، ص۹۴).
همچنین ابن فارس، این واژه را چنین ریشهیابی می‌نماید: الهَمزَة وَالنّونُ وَالسّینُ أصلٌ واحِدٌ، و هُوَ ظُهورُ الشَّى ءِ، و کلُّ شَىءٍ خالَفَ طَریقَة التَّوَحُّشِ... وَالاُنسُ: اُنسُ الإِنسانِ بِالشَّى ءِ إذا لَم یستَوحِشْ مِنهُ (معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۴۵).
4.. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: کفى... بِاللّهِ مُؤنِساً (مصباح الشریعة، ص۱۶۸؛ بحار الأنوار، ج۷۱، ص۳۲۵، ح۲۰).
