این گونه از محرومیتها عامل شقاوت و ناشادکامی است، نه فقط محرومیت مالی.
در برخی دیگر از روایات، مشخّصاً به «شبهای» قدر اشاره شده و محروم، کسی دانسته شده که از بهرههای آن محروم باشد. ۱ به همین جهت، فاطمه۳ نمیگذاشت که کسی از خانوادهاش در آن شب (شب بیست و سوم) بخوابد و [خواب] آنان را با کم خوردن، درمان میکرد و از روز برای آن شب، آماده می‌شد و میفرمود: «محرومْ کسی است که از خیر آن، بیبهره بماند».۲
در مورد دیگر، به «فقدان عقل» یاد شده و تصریح شده کسی که از سود عقلْ بیبهره باشد، محروم است.۳ امام حسن مجتبیعلیه السلام در بیانی روشنتر، عقل را وسیله کسب دنیا و آخرت میداند و انسان فاقد عقل را محروم از دنیا و آخرت به شمار میآورد.۴ جالب این که در روایت نخست نیز از فقدان عقل به عنوان عامل شقاوت و ناشادکامی یاد شده است.
در موردی دیگر، پیامبر خداصلی الله علیه و آله محروم را کسی میداند که از وصیت کردن، محروم باشد.۵ همان گونه که پیشتر گذشت، امکان وصیت برای پس از مرگ، یکی از نعمتهای خداوند متعال است و کسی که فاقد آن باشد، محروم واقعی است.
ایشان «فقدان رفق و مدارا در روابط اجتماعی» را نیز به عنوان محرومیت معرفی کرده است.۶ روابط با دیگران میتواند برکات فراوانی داشته باشد و رِفق، از عوامل موفّقیت در آن
1.. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگام فرارسیدن ماه مبارک رمضان، به یاران خود بشارت میدهد و میفرماید: جاءَکم رَمَضانُ، جاءَکم شَهرٌ مُبارَک اِفتَرَضَ اللّه ُ عَلَیکم صِیامَهُ، تُفَتَّحُ فیهِ أبوابُ الجِنانِ، وتُغَلَّقُ أبوابُ الجَحیمِ، وتُغَلُّ فیهِ الشَّیاطینُ، فیهِ لَیلَةٌ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ، مَن حُرِمَ خَیرَها فَقَد حُرِمَ (فضائل الأوقات، بیهقی، ص۳۷، ح۴۵؛ مسند ابن حنبل، ج۳، ص۸، ح۷۱۵۱ و ص۴۱۲، ح۹۵۰۲؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۵۲، ح۴۲۲؛ الأمالی، مفید، ص۱۱۲، ح۲ و ص۳۰۱، ح۱).
2.. دعائم الإسلام: کانَت فاطِمَة علیها السلام لا تَدَعُ أحَداً مِن أهلِها ینامُ تِلک اللَّیلَة [اللَّیلَة الثّالِثَة وَالعِشرینَ] وتُداویهِم بِقِلَّة الطَّعامِ، وتَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهارِ، وتَقولُ: «مَحرومٌ مَن حُرِمَ خَیرَها» (دعائم الإسلام، ج۱، ص۲۸۲؛ بحار الأنوار، ج۹۷، ص۱۰، ح۱۲).
3.. امام علی علیه السلام در این باره میفرماید: إنَّ الشَّقِی مَن حُرِمَ نَفعَ ما اُوتِی مِنَ العَقلِ و التَّجرِبَةِ (نهج البلاغة، نامۀ ۷۸).
4.. بِالعَقلِ تُدرَک الدّارانِ جَمیعا، و مَن حُرِمَ مِنَ العَقلِ حُرِمَهُما جَمیعاً (کشف الغمّة، ج۲، ص۱۹۷).
5.. المَحرومُ مَن حُرِمَ الوَصیةَ (کنز العمّال، ح۴۶۰۵۱).
6.. مَن حُرِمَ الرِّفْقَ فَقد حُرِمَ الخَیرَ کلَّهُ (تحف العقول، ح۴۹).
