در برخی از روایات، تنها به دوران ناخوشایند پرداخته شده است. امام صادقعلیه السلام خطاب به ابو بصیر که از همّ و غم دنیا به ایشان شکایت کرده بود، میفرماید: «مرگ را یاد کن که این کار، تو را به خاطر آنچه در آن قرار داری، تسلّی میدهد». ابو بصیر میگوید: به خدا سوگند هیچ گاه مرگ را یاد نکردم مگر آنکه اندوهی که از امر دنیا داشتم، تسکین یافت. ۱در روایتی که امام علیعلیه السلام از پیامبر خداصلی الله علیه و آله نقل میکند، تصریح شده که یاد مرگ، موجب جدایی از لذّت میشود و همین سختیها را بر انسان آسان میسازد و به دنبال آن، در کار خیر، سرعت به وجود میآورد.۲
نمودار (۱۱ ـ ۳)
از آنچه گذشت، روشن شد که یاد مرگ، هم در خوشایند زندگی نقش دارد و هم در ناخوشایند آن و در هر دو موقعیت، موجب مهار پیامدهای منفی میشود. هر کدام از این دو موقعیت، ممکن است پیامدهای منفیای داشته باشند؛ تَرْف و بَطْر (رفاه و سرمستی) از یک طرف، و بیتابی از طرف دیگر. طبق این روایات، یاد مرگ، پدیدهای است که در هر دو موقعیت متضاد، کارکرد دارد و پیامدهای آنها را تعدیل میکند. هر چند بررسی این موضوع، تحقیق مستقلی میطلبد، با این حال، در این روایات، واژههایی به کار رفته که میتوانند به روشن شدن موضوع کمک کنند. در باره دوران ناخوشایند تصریح شده که یاد مرگ، موجب «گشایش تنگنا»۳ و «رضامندی»۴ میشود. وقتی تنگناها برطرف شوند، فشارهای روانی
1.. عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ شَکَوْتُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّه علیه السلام الْوَسْوَاسَ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اذْکُرْ تَقَطُّعَ أَوْصَالِکَ فِی قَبْرِکَ ورُجُوعَ أَحْبَابِکَ عَنْکَ إِذَا دَفَنُوکَ فِی حُفْرَتِکَ وخُرُوجَ بَنَاتِ الْمَاءِ مِنْ مَنْخِرَیْکَ وأَکْلَ الدُّودِ لَحْمَکَ فَإِنَّ ذَلِکَ یُسَلِّی عَنْکَ مَا أَنْتَ فِیه قَالَ أَبُو بَصِیرٍ فَوَاللَّه مَا ذَکَرْتُه إِلَّا سَلَّى عَنِّی مَا أَنَا فِیه مِنْ هَمِّ الدُّنْیَا (الکافی، ج۳، ص۲۵۵، ح۲۰).
2.. أدیموا ذکر هاذم اللذات! قالوا: یا رَسولَ اللّهِ وما هاذِمُ اللَّذّات؟ قال: المَوتُ؛ فَإنَّهُ مَن اَکثَرَ ذِکرَ المَوتِ سَلا عن الشَّهواتِ ومَن سَلا عن الشَّهَواتِ، هانَت عَلَیهِ المُصیباتُ ومَن هانَت علیهِ المصیباتُ، سارَعَ فِی الخَیرات (مسند الإمام زید، ص۳۸۶).
3.. إن کُنتُم فی ضَیقٍ وَسَّعَهُ عَلَیکُم لمِ یذکره أحد فی ضیق من العیش إلّا وسعه علیه.
4.. وإن ذَکَرتُموه عِندَ الفَقرِ أرضاکُم بعَیشِکُم.
