به هر حال، کسالت، کلید هر شرّ و بدی۱ و قفل هر خیر و برکت است.۲ لذا کسی که به آن دچار شود، به آرزوهای خود نمیرسد،۳ فرصتها را از دست میدهد،۴ محرومیت به بار میآورد،۵ به هلاکت می‌انجامد۶ و در نهایت، موجب ناکامی و پشیمانی میگردد. در سفارش امام باقرعلیه السلام به جابر جُعفی چنین آمده است:
۰.إیّاکَ والتَّوانِیَ فیما لا عُذرَ لَکَ فیه، فَإلَیهِ یَلجَأُ النادِمونَ.۷
۰.از سستی در آنچه عذری در آن نداری، بپرهیز؛ که پشیمانان به آن پناه میبَرند.
پیشتر بیان کردیم که شادکامیِ اصیل، هم بُعد دنیوی دارد و هم بُعد اُخروی. از آنچه در این بحث گذشت به دست میآید که کسالت، از عوامل ناشادکامی است؛۸ چون انسان، نه دنیا را به دست میآورد و نه آخرت را. کسی که در تلاش برای زندگی خود سست باشد، سربار دیگران میگردد.۹ در مباحث ابعاد مختلف زندگی (معیشت، روابط و سیاست) خواهیم دید که وضعیت خیر در این حوزهها، تا حدود زیادی به تلاش و عملکرد مثبت فرد بستگی دارد.
منافات نداشتن تقدیر با تلاش
سؤال این است که چگونه میتوان هم خیرباور بود و هم خیرآور؟! اگر همه چیز به تقدیر خداست، پس خیرآوری چیست؟ و اگر به تلاش انسان است، پس خیرباوری چیست؟ آیا
1.. امام صادق علیه السلام: إیاکَ والکَسَلَ والضَّجَرَ، فَإنَّهُما مِفتاحُ کُلِّ سُوءٍ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۸، ح۳۶۳۴؛ تحف العقول، ص۲۹۵).
2.. امام علی علیه السلام: لِکُلِّ نِعمَةٍ مِفتاحٌ ومِغلاقٌ، فَمِفتاحُها الصَّبرُ ومِغلاقُها الکَسَلُ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۲۰، ص۳۲۲، ح۶۹۲).
3.. امام علی علیه السلام: مَن دامَ کَسَلُهُ خابَ أمَلُهُ (غرر الحکم، ح۷۹۰۷).
4.. امام علی علیه السلام: التَّوانِی فَوتٌ (همان، ح۴۸)؛ بِالتَّوانِی یَکونُ الفَوتُ (همان، ح۴۲۴۷).
5.. امام علی علیه السلام: مِن سَبَبِ الحِرمانِ التَّوانی (همان، ح۴۲۴۷).
6.. امام علی علیه السلام: فِی التَّوانی وَالعَجزِ اُنتِجَتِ الهَلَکة (کنز الفوائد، ج۱، ص۳۶۷).
7.. تحف العقول، ص۲۸۵.
امام علی علیه السلام: مَن أطاعَ التَّوانِیَ أحاطَت بِهِ النَّدامَةُ (غرر الحکم، ح۹۰۹۶).
8.. امام علی علیه السلام: هَیهاتَ مِن نَیلِ السَّعادَة السُّکونُ إلَى الهُوَینا وَالبَطالَة (همان، ح۱۰۰۲۸).
9.. مسعدة بن صدقة: کَتَبَ أبوعَبدِ اللّهِ علیه السلام إلی رَجُلٍ مِن أصحابِهِ:... لا تَکسَل عَن مَعیشَتِکَ فَتَکونَ کَلّاً عَلی غَیرِکَ ـ أو قال: عَلی أهلِکَ ـ (الکافی، ج۵، ص۸۶، ح۹).
