335
الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)

همچون: سعادت، خَیر، فلاح، فوز و... رو به رو هستیم. قرآن کریم قانونی دارد با این بیان:

۰.(وَعَسَی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیرٌ لَّکم وَعَسَی أَن تُحِبُّوا شَیئاً وَهُوَ شَرٌّ لَّکم.۱

۰.چه بسا چیزی را خوش ندارید، ولی برایتان خوب باشد، و چه بسا چیزی را دوست بدارید و برایتان بد باشد).

این قانون، به خوبی نشان می‏دهد که گاه خیر و سعادت واقعی انسان، در سختی و رنج است و لذّت، رهاوردی جز شرّ و بدی ندارد. بر همین اساس، در آغاز این آیه، مسئله جنگ را ـ‏ که امری سخت و پُرمحنت است ـ‏ طرح کرده و با استناد به این قاعده، بیان می‏دارد که هر چند از آن ناخرسندید ((کُتِبَ عَلَیکمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَّکمْ)) امّا خیر شما در آن است و طبیعتاً مردم از ترک جنگْ خرسند می‏شوند و شرّ آنان در آن است.

در جای دیگری، مسئله ناخرسندی از همسر را طرح می‏کند و می‏فرماید که اگر از زنانتان خوشتان نیامد، فوراً آنان را طلاق ندهید، چه بسا از چیزی خوشتان نمی‏آید؛ ولی خداوند متعال در آن برای شما خیر فراوان قرار می‏دهد: (فَإِن کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکرَهُواْ شَیئاً وَیجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیرًا کثِیرًا).۲ در طرف مقابل، ثروت را مورد بحث قرار داده که برای مردم، لذّت‏بخش است؛ امّا می‏فرماید: گمان نکنید که این، مایه خیر برای آنان است: (وَلاَ یحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیرٌ لّانفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ).۳ گناه نیز لذّت‏بخش است؛ امّا تباهی به بار می‏آورد و طاعت، سخت است؛ امّا سعادت و موفّقیت به ارمغان می‏آورد.۴

آنچه مهم است این که مرکز ثقل آموزه‏های اسلام، لذّت نیست؛ بلکه خیر و صلاح انسان است. این، رویکردی دیرین است که پیشینه آن، به همه ادیان آسمانی و پیامبران الهی، باز می‏گردد.

1.. سورۀ بقره، آیۀ ۲۱۶.

2.. سورۀ نساء، آیۀ ۱۹.

3.. سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۸۷.

4.. امام علی علیه السلام: و اعلمُوا أنَّهُ ما مِن طاعَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فی کُرهٍ و ما مِن مَعصِیَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فِی شَهوَةٍ (نهج البلاغة، خطبۀ ۱۷۶).


الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)
334

است، این که پایه این مباحث چهارگانه آینده، همین معیار خیر و شر است که بر اساس سرانجام و پیامد امور استوار است. پس کسی می‏تواند به «رضامندی اصیل» و در نتیجه، «شادکامی پایدار» دست یابد که از نظام ارزیابی خیرگرا برخوردار باشد، نه خوشایندگرا، و این، در گرو عاقبت‏اندیشی است نه حال‏اندیشی. این همان چیزی است که در ادبیات دین، از آن به عنوان «حَزم» یاد می‏شود. بنا بر این، این بخش از رضامندی یعنی خیرشناسی، مبتنی بر «فضیلت حزم» است. حزم به معنای جمع کردن و محکم بستن چیزی است. در زبان عربی، «حزامة» به طنابی گفته می‏شود که دسته هیزم را با آن می‏بندند. ابن فارس با اشاره به معنای لغوی حزم، به تعریف آن در حوزه اندیشه می‏پردازد و آن را به معنای اندیشه منسجم و بدون پراکندگی و اضطراب می‏داند.۱ بنا بر این، حزم یعنی: استواراندیشی و اندیشه ناب و منسجم در باره چیزی.

از بررسی روایات حزم ـ‏ که مجال طرح آنها در این جا نیست۲ ـ‏ به دست می‏آید که نقطه محوری حزم، بررسی «آینده» و به تعبیر بهتر، «عاقبت» است و چنین بر می‏آید که حزم، نگاه به آینده دارد و سرانجام امور را بررسی می‏کند تا خیر یا شر بودن آن را به دست آوَرَد. بنا بر این، حزم یعنی دوراندیشی، پیش‏بینی و آینده‏نگری، و حازم کسی است که به جای لحظه حال، به آینده و پیامد هر امری نظر می‏کند و بر اساس آن، به ارزیابیِ خیر یا شر بودن می‏پردازد.

از آنچه گذشت، چنین به دست آمد که درک خیر بودن قضای الهی، متوقّف بر نظام ارزیابیِ خیرگراست و نظام ارزیابیِ خیرگرا، متوقّف بر فضیلت حزم و عاقبت‏اندیشی. بنا بر این، برای شناخت و درک خیر بودن قضای الهی باید عاقبت‏اندیشی را پرورش داد.

همچنین روشن می‏شود که خیرگرایی، با لذّت‏گرایی در تضاد است و نظام ارزیابیِ خیرگرا باید از لذّت‏محوری به دور باشد. هر چند دین اسلام، لذّت‏ستیز نیست، با این حال، فلسفه خود را نیز بر آن قرار نداده است. رویکرد اساسی اسلام ـ‏ همانند همه ادیان اصیل ـ‏ بر خوش‏بختی دنیا و آخرت انسان قرار دارد. از این رو، در معارف اسلامی با مفاهیمی

1.. الحاءُ والزاءُ والمیمُ، أصْلٌ واحِدٌ وَهُوَ شَدُّ الشَّیءِ وَجَمْعُهُ... فَالْحَزْمُ جَوْدَة الرَّأی وَکذلِک الحِزامَة وَذَلِک اِجْتِماعُه وَألّا یکونَ مُضْطَرِباً وَمُنْتَشِراً (معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۵۳).

2.. برای مطالعه بیشتر، ر.ک: اخلاق‏پژوهی حدیثی، ص۱۰۳ (اصل سوم: حزم).

  • نام منبع :
    الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)
    سایر پدیدآورندگان :
    عبّاس پسنديده
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    سوم
تعداد بازدید : 64748
صفحه از 839
پرینت  ارسال به