نافرمانی خدا کنند و خدا بخواهد که میان آنان و آن نافرمانی حایل شود، چنین میکند.۱
امام کاظمعلیه السلام نیز در این باره با بیانی دیگر میفرماید که: خداوند، مردم را به هر چیزی که امر کرد، راه دستیابی به آن را نیز در اختیارشان نهاد و از هر چیزی که نهیشان نمود، راه ترک آن را نیز در اختیارشان قرار داد، و آنان با این که کار انجام میدهند، امّا هیچ چیزی را جز به اذن خدا به دست نمیآورند و یا ترکش نمیکنند، و در عین حال، خداوند، هیچ یک از آفریدگانش را بر نافرمانی خود وادار نمیکند؛ بلکه آنان را میآزماید تا معلوم شود کدامیک، نیکوتر عمل میکند.۲
همه این موارد، تبیینی برای اصل «أمر بین أمرین» یا «منزلة بین المنزلتین» است. در این باره، روایات دیگری نیز وجود دارد که از حوصله این نوشتار، خارج است.۳ آنچه مهم است این که به اراده الهی، همه قوانین شادکامی و ناشادکامی تنظیم شدهاند و به انسان نیز اراده و اختیار داده شده تا در این قلمرو، دست به انتخاب بزند و به سمت هر کدام که میخواهد، حرکت کند. بنا بر این، انتخاب و اقدام فرد نیز در تحقّق شادکامی یا ناشادکامی، مؤثّر است.
از سوی دیگر و بر همین مبنا، تلاش و فعّالیت انسان، عامل موفقیت و کامیابی وی در همه زمینهها دانسته شده که شادکامی را نیز در برمیگیرد. بر اساس متون دینی، آنچه سعادت و شقاوت انسان را رقم میزند، نوع رفتار و کردار اوست. بنا بر این، چگونگی رفتار انسان، تعیین کننده و سرنوشتساز است. خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: برای
1.. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله إنَّ اللّهَ لا یطاعُ جَبرا ولا یعصى مَغلوبا ولَم یهمِلِ العِبادَ مِنَ المَملَکة، ولکنَّهُ القادِرُ عَلى ما أقدَرَهُم عَلَیهِ، وَالمالِک لِما مَلَّکهُم إیاهُ، فَإِنَّ العِبادَ إنِ ائتَمَروا بِطاعَة اللّهِ لَم یکن مِنها مانِعٌ ولا عَنها صادٌّ، وإن عَمِلوا بِمَعصِیتِهِ فَشاءَ أن یحولَ بَینَهُم وبَینَها فَعَلَ، ولَیسَ مَن إن شاءَ أن یحولَ بَینَهُ وبَینَ شَیءٍ (فَعَلَ)، ولَم یفعَلهُ، فَأَتاهُ الَّذی فَعَلَهُ، کانَ هُوَ الَّذی أدخَلَهُ فیهِ (تحف العقول، ص۳۷؛ بحار الأنوار، ج۷۷، ص۱۴۰، ح۲۲).
2.. امام کاظم علیه السلام: إنَّ اللّهَ خَلَقَ الخَلقَ فَعَلِمَ ما هُم إلَیهِ صائِرونَ فَأَمَرَهُم ونَهاهُم، فَما أمَرَهُم بِهِ مِن شَیءٍ فَقَد جَعَلَ لَهُمُ السَّبیلَ إلَى الأَخذِ بِهِ، وما نَهاهُم عَنهُ مِن شَیءٍ فَقَد جَعَلَ لَهُمُ السَّبیلَ إلى تَرکهِ، ولا یکونونَ آخِذینَ ولا تارِکینَ إلّا بِإِذنِهِ، وما جَبَرَ اللّهُ أحَدا مِن خَلقِهِ عَلى مَعصِیتِهِ، بَلِ اختَبَرَهُم بِالبَلوى، وکما قالَ: «لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (الاحتجاج، ج۲، ص۳۳۰، ح۲۶۸؛ الکافی، ج۱، ص۱۵۸، ح۵).
3.. برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: دانشنامۀ عقاید اسلامی، ج۸، ص۴۰۰ (تقدیر الفرائض و الفضائل و المعاصی) و ص۴۱۴ (معنی الأمر بین الأمرین).
