155
الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)

کرده و انجام دادن برخی دیگر را نهی نموده است.۱

در توضیح این نظر باید افزود که امامیه معتقدند که قدرت انسان پیش از کار، صلاحیت ضدّین را دارد، یعنی هم قدرت بر ایمان دارد و هم قدرت بر کفر. لذا او می‏تواند به اراده و اختیار خود، یکی از آن دو را برگزیند؛ ولی جمع آنها در آنِ واحد، به دلیل تضادشان ممکن نیست. بنا بر این، از یک سو خداوند، آن قدرت را خلق کرده و قادر است که آن را از انسان سلب کند تا در نتیجه، او تواناییِ انجام دادن کاری را نداشته باشد. همچنین خدا قادر است که قدرت انسان را حفظ کند و راه را برای انسان باز بگذارد تا او فعل را به اختیار خود انجام دهد. امّا از سوی دیگر، انجام‏دادن فعل، از انسان است؛ یعنی او خود، فاعل آن است؛ زیرا اوست که اراده و اختیار کرده و در نتیجه، فعلْ واقع شده است و اگر او اراده و اختیار نمی‏کرد، فعلْ واقع نمی‏شد. بنا بر این، خداوند، اراده را از انسان سلب نکرده تا انسان به فعل یا ترک آن مجبور باشد به گونه‏ای که افعال ارادیِ او به افعال غیر ارادی دگرگون شود. در عین حال، انسان در اختیار داشتن، نقشی ندارد. با این که فعل از انسان، طبق اراده و اختیارش سر می‏زند، امّا این بدان معنا نیست که خداوند، انسان را رها کرده و به حال خود واگذاشته و هیچ گونه دخالتی حتّی به اراده تشریعی، در افعال او ندارد.

همان طور که افعال غیرارادیِ انسان (مانند: رشد، جوانی و پیری و حرکات طبیعی) تابع اراده و امر تکوینی خداوند است، افعال ارادیِ انسان نیز متعلّق اراده و امر تشریعی خداوند است و هر فعلی برای انسان، مباح نیست. اراده تکوینی، علّت تامّه وقوع فعل است. هنگامی که مقتضی (یعنی همان اراده) و شروط ایجاد و تأثیر موجود باشد و مانعی در کار نباشد، در این صورت، فعل حتماً واقع می‏شود؛ چون تخلّف معلول از علّت تامّه، محال است؛ امّا اراده تشریعی علّت تامّه وقوع فعل نیست، بلکه جزئی از اجزای آن است. البته جزء اخیر هم نیست که علّت به واسطه آن، تام و کامل باشد و فعل واقع گردد. جزء اخیر، اراده انسان است که با وجود آن، علّتْ تام می‏شود و فعلْ واقع می‏گردد و با عدم آن، فعلْ واقع نمی‏گردد.

به بیان دیگر، خداوند، وقوع فعلی را که بدان امر کرده و عدم وقوع فعلی را که از آن نهی کرده، اراده می‏کند؛ ولی اراده او تشریعی است نه تکوینی و او تمامیت علّت را به اراده و

1.. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۵۷۲.


الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)
154

دارای آثار بیشتر است. با همین بیان، علّت این که چرا آن زندگی را با وصف «طیّب» توصیف فرموده، روشن می‏شود، گویا حیاتی است خالص که خباثتی در آن نیست که فاسدش کند و یا آثارش را تباه سازد.۱

بنا بر این، شادکامی را باید با توجّه به انواع و مراتب حیات انسانی تعریف کرد. شادکامی، چیزی خواهد بود که حیات دنیوی، حیات اُخروی و حیّات طیّبه را در بر می‏گیرد. این مطلب، با آنچه در معنای سعادت و سطوح آن و الگوی ارتباط سطوح آن با یکدیگر گفتیم، تناسب دارد.

چهار. اراده و اختیار

هر چند خداوند متعال به لحاظ تکوینی، ماهیت، چارچوب و ساختار، شادکامی را تنظیم می‏نماید و به لحاظ تشریعی، برنامه رسیدن به آن را نیز ارائه می‏کند، امّا این برای تحقّق شادکامی، کافی نیست؛ بلکه به خواست و فعالیت خودِ بشر نیز بستگی دارد. بر اساس تفکّر شیعه، تحقّق اموری که به سرنوشت بشر مربوط می‏شوند، به خواست و فعالیت خود فرد بستگی دارد و این، نه کاملاً به وی واگذار شده و نه اجباری است. بشر، اختیار دارد و می‏تواند برنامه تنظیم شده از سوی خداوند متعال یا غیر او را انجام دهد. البته رفتن به راهی دیگر، قطعاً به شادکامی ختم نمی‏شود؛ ولی به هر حال، وی در این که کدام را انتخاب نماید، اختیار دارد.

همان گونه که مشهود است، این موضوع، زیرمجموعه بحث جبر و اختیار است. جبر و اختیار، از مباحث چالشی در کلام است و جنبه‏های گوناگونی دارد که جای طرح آنها در این جا نیست۲ و فقط به اندازه‏ای که به بحث ما کمک کند، به آن می‏پردازیم.

بنا بر دیدگاه شیعه ـ‏ که در روایات از آن به عنوان «امر بین امرین» و «منزلة بین المنزلتین» یاد می‏شود ـ‏، خداوند، نه انسان را به فعل ارادی‏اش وادار و مجبور می‏کند به گونه‏ای که او قدرت خودداری از آن را نداشته باشد و نه او را به کلّی به حال خود وا می‏گذارد، به گونه‏ای که هر کاری برای او روا و مباح باشد؛ بلکه به او توانایی‏ای بخشیده که به وسیله آن و به اراده و اختیار خود، کاری را انجام دهد یا از آن خودداری کند و در عین حال، برای انسان، حدود و رسومی تعیین کرده است. مثلاً به انجام دادن برخی اعمال، امر

1.. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۴۹۱ به بعد (با تلخیص و تغییر).

2.. برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: دانش‏نامۀ جهان اسلام، ج۹، ذیل واژۀ جبر.

  • نام منبع :
    الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)
    سایر پدیدآورندگان :
    عبّاس پسنديده
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    سوم
تعداد بازدید : 64488
صفحه از 839
پرینت  ارسال به