این، صبر بر محنت، شامل صبر بر بلا و صبر بر طاعت میشود و صبر از لذّت نیز صبر از معصیت را دربرمیگیرد. به همین جهت در روایات، گاه صبر را سه گونه بیان کردهاند.۱
مناسبات میان واکنشها
پس از این، نوبت به یافتن نسبت میان واکنشهاست. از آنچه گذشت، به راحتی میتوان نسبت میان واکنشهای سهگانه: رضا، شکر و صبر را به دست آورد. در حقیقت، رضا، به دو قسمِ شکر و صبر تقسیم میشود؛ چرا که رضا، واکنش به قضا است، صبر، واکنش به ناخوشایندها (بلا و تکلیف)، و شکر، واکنش به خوشایندها (نعماء). حال اگر قضا به دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند تقسیم شد، رضامندی نیز به دو ویژگیِ شکر و صبر تقسیم میشود و این بدان معناست که رضامندی نسبت به اصل تقدیر، در مقام عمل نیز یا در شکل شکر و یا در شکل صبر، نمود پیدا میکند.
نمودار (۵ ـ ۱) وضعیت مطلوب(رضامندی)
از مجموع آنچه گذشت، به دست میآید که رضامندی در حوزه خوشایندها و ناخوشایندهای زندگی، با دو مسئله مهمّ شکر و صبر نیز ارتباط پیدا میکند. البته تحقّق شکر و صبری که تأمین کننده رضامندی باشند، نیازمند عواملی هستند که در جای خود بدانها خواهیم پرداخت (عوامل زمینهساز). آنچه در اینجا مهم است این که برای رضامندی، دو مؤلّفه شکر و صبر نیز وجود دارند که به دو موقعیت خوشایند (نعمت) و ناخوشایند (نقمت و تکلیف) ناظرند. بنا بر این، تحقّق صبر و شکر، به انسان کمک میکند